• مشخصات مقاله

روش تفسيرى، روش فراگيرى است كه مفسّر در سرتاسر تفسيرش براى فهم و شرح آيات، از آن بهره برده است، اما گرايش تفسيرى آن است كه مفسّر در تفسير پاره‏اى از آيات، مانند: آيات احكام بدان تمسّك جسته، سخن را در توضيح اين گونه آيات به درازا كشانده است.
«التحرير و التنوير» تفسيرى است كه به مانند بسيارى از تفاسير ديگر، روش‏ها و گرايش‏هاى تفسيرى گوناگونى را بكار برده است تا هر چه بهتر و آشكارتر ازمعانى والاى قرآن پرده بردارد. برجسته‏ترين روشى كه طاهربن عاشور در شرح آيات، از آن كمك گرفته است، روش لغوى و ادبى است. كمتر آيه‏اى مى‏توان يافت كه ابن عاشور به اين روش در فهم آن متمسك نشده باشد. به جرأت مى‏توان گفت كه توانايى ابن عاشور در ادب و لغت عرب تفسيرش را به يك كتاب ادبى مبدل ساخته است.
وى در تفسير بيشتر آيات به مباحث نحوى، ادبى، لغوى و بلاغى مى‏پردازد، گاه چنان سخن را به درازا مى‏كشاند كه خواننده به كلى فراموش مى‏كند كه يك كتاب تفسيرى در پيش رو دارد. با اين حال، مباحث لغوى اين تفسير بسيار برجسته است و نظر هر خواننده‏اى را به خود جلب مى‏كند. به ديگر سخن، وى در بيان معانى واژه‏هاى قرآن، دقت زيادى دارد و از آيات قرآنى، حديث، اشعار و امثال عرب13 در بيان معناى واژه‏هاى مورد نظر بهره مى‏گيرد. وى واژه‏هاى مشكل را ريشه‏يابى مى‏كند و خواننده را با مباحثى روبرو مى‏كند كه در كتابهاى لغت بايد آنها را جست. براى مثال، در بيان معناى «شيطان» به بيان ريشه «فعلى» اين واژه مى‏پردازد و اختلاف كوفيان و بصريان را مى‏آورد.14
نكته شايان توجه ديگر، اين است كه وى به تاريخچه برخى از واژه‏هاى قرآنى هم اشاره مى‏كند و كاربرد آن واژه‏ها را در اديان و ملت‏هاى ديگر مورد بررسى قرار مى‏دهد.15 از شيوه عملكرد ابن عاشور برمى‏آيد كه وى بر اين باور است كه قرآن يك دستگاه معناشناختى است. هر واژه آن با تأثيرپذيرى از اين دستگاه، معنايى ويژه دارد؛ به طورى كه ممكن است واژه‏اى در قرآن معنايى و قبل از نزول قرآن در دستگاه معناشناختى جاهليت، معناى ديگرى داشته باشد. اين مسأله يكى از موضوع‏هاى مهم مورد بحث زبان شناسايى، همچون: ايزوتسو است. ايزوتسو بر اين باور است كه قرآن يك دستگاه معناشناختى جديدى است كه واژه‏هايى، چون: اللَّه، كافر، مؤمن، صبر و... در اين دستگاه، معنايى جدا از معناى عصر جاهلى خويش دارند.16
ابن عاشور هم تحت عنوان «اصطلاح القرآن» از اين گونه واژه‏ها سخن مى‏گويد و به پيشينه تاريخى و معناى آنها اشاره مى‏كند تا سير تغيير و تحول معنايى اين گونه واژه‏ها برخواننده روشن گردد. واژه‏هايى، مانند: «صلات»،17 «خلق»18، «ظن»19، «رسل»20 و... نمونه‏هاى برجسته‏اى است كه ابن عاشور بدانها پرداخته است.
ابن عاشور كاربردهاى لغوى واژه‏هاى قرآن كريم را در قبول يا رد آراى مفسّران و ديدگاه‏هاى كلامى محور قرار مى‏دهد. براى مثال، در آيه «وانت حلّ بهذا البلد» (بلد /2) «حال»21 بودن عبارت از ضمير «اقسم» را فقط به جهت عدم كاربرد عالمان لغت مورد ترديد قرار مى‏دهد،22 يا در تفسير آيه «من اهتدى فانّما يهتدى لنفسه...» (اسراء /15) تأويل معتزله را دور از كاربرد لغوى دانسته، از اين رو آن را نمى‏پذيرد. معتزله بر اين باورند كه «رسول» موردنظر در آيه «عقل» است.23
علاوه بر مباحث لغوى، نكته‏هاى مربوط به بلاغت، صرف و نحو در اين تفسير از بهره علمى مفسّر خبر مى‏دهد، به طورى كه مى‏توان وى را از بليغان و نحويان زبردست دانست. هدف ابن عاشور از اين گونه مباحث پرده‏بردارى از اعجاز ادبى قرآن است.گويا وى مى‏خواهد به اين نكته اشاره كند كه فصاحت و بلاغت قرآن از ادله مهم ناتوانى بشر در آوردن مانند قرآن است. به ديگر سخن، واژه‏هاى قرآن در قالبى بيان گرديده است كه بشر با وجود در دست داشتن آنها قادر به آوردن مانند آن نيست. وى شيوه‏هاى بلاغى قرآن را ويژه اين كتاب معرفى مى‏كند و در طول تفسيرش با عنوان «مبتكرات القرآن» به شيوه‏هاى بلاغى قرآن در طرح مباحث موردنظرش اشاره مى‏كند و بر اين باور است كه در ميان عرب فصيح سابقه نداشته است. براى مثال، وى نكته بلاغى موجود در عبارت «كل فى فلك» (انبياء /23) را «مقلوب مستوى»24 مى‏نامد و تصريح مى‏كند كه در كلام عرب سابقه نداشته و از ابتكارات قرآن است.25
ابن عاشور در روشن نمودن مفاهيم آيه‏هاى قرآن از روايات و ديگر آيات قرآنى كمك مى‏گيرد. نگاهى به تفسيرش هر خواننده دقيقى را برآن مى‏دارد تا تفسير وى را در رديف تفاسير مأثور قرار دهد. در اين روش چنان پيش رفته است كه از روايت و آيات در روشن نمودن مفاهيم آيات، بيان مجملات و مبهمات آيات، ذكر شاهد قرآنى براى وجوه محتمل در آيات، بيان معانى واژه‏هاى قرآنى و... بهره جسته است. براى مثال، در توضيح مفهوم آيه «و خلقناكم ازواجاً...» (نبأ /8) به آيه «وجعل منها زوجها ليسكن اليها» (اعراف /189) استناد نموده، مى‏گويد: «خداى بزرگ در اين آيه بر مردم به جهت خلقشان و قرار دادن همسرى براى آنها كه اسباب انس و تعاونشان به شمار مى‏رود، منت مى‏نهد».
علاوه بر اين مفهوم، وى آيه را دليلى بر خلق اول و دوم مى‏داند و مطابق اين مفهوم، آيه را هم معنا با آيه «و يقول الانسان أاذا ما متّ لسوف اخرج حياً...» (مريم /67-66) برمى‏شمرد.26 يا عبارت «.. قتل اولادهم...» (انعام /137) را در بيان علت قتل مجمل مى‏شمارد و بيان آن را در آيه «ولاتقتلوا اولادكم خشية إملاق» (اسراء /31) مى‏جويد يا آيه «و قيل ادعوا شركاءكم فدعوهم فلم يستجيبوا لهم و رأوا العذاب...» (قصص /64) را مشتمل بر دو احتمال مى‏داند و براى يكى از آنها شاهد قرآنى مى‏آورد و به آيه «و سكنتم فى مساكن الذين ظلموا انفسهم و...» (ابراهيم /45) استناد مى‏كند.27 و در تفسير آيه «يوم ينفخ فى الصور فتأتون افواجاً» (نبأ /18) پس از بيان معناى «افواج» و «فوج» در تأييد معناى موردنظر از آيه «... كلّما ألقى فيها فوج سألهم خزنتها ألم يأتكم نذير» (ملك /8) كمك مى‏گيرد.28
همانطور كه در گذشته ياد شد، ابن عاشور از روايت هم در توضيح آيات بهره برده است. براى نمونه، وى آيه «يا ايّها الذين آمنوا اطيعوا اللَّه و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم...» (نساء /59) را چنين تفسير مى‏كند: «آيه گواه بر اين امر است كه اطاعت پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم تماماً خير است».29 وى در تأييد مفهوم مطرح شده حديثى از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم را شاهد مى‏آورد.30 و در برداشتن ابهام از عبارات «صلاة وسطى»31، «كوثر»32، «شجرة ممنوعه»33 و... به روايت‏هاى رسيده استناد مى‏كند. يا در بيان معناى «تبشير» در تفسير آيه «يا زكريا انّا نبشّرك بغلامٍ...»(مريم /7) از دو روايت رسيده كمك گرفته و بر اين باور است كه اين واژه به معناى «وعده به عطا» است.34 گاهى هم براى وجوه احتمالى آيه شاهد روايى مى‏آورد. براى نمونه، در تفسير آيه «و لاتلقوا بأيديكم الى التهلكة» (بقره /195) ضمن آوردن احتمال‏هاى گوناگون، براى برخى از آنها شاهد روايى آورده است.35
علاوه بر اين، ابن عاشور در تفسير آيات احكام و آيات اعتقادى به مباحث كلامى و فقهى بها بخشيده و حجم زيادى از تفسيرش را به اين گونه مباحث اختصاص داده است. به ديگر سخن، ابن عاشور هر جا كه لازم بداند، به طرح مباحث كلامى مى‏پردازد. وى در بحث‏هاى كلامى تلاش نموده است تا با آزادانديشى و تعقل گرايى راهى جداى از فضاى اشعرى حاكم بر جامعه بپيمايد. با وجود اين، گاهى بر ديدگاه اشاعره صحه مى‏گذارد و اگر منصفانه داورى كنيم در تفسيرش به تأييد معتزله نيز پرداخته است. وى در مباحث اختلافى كوشيده است تا در آغاز به ديدگاه مشترك و مورد اتفاق همه مذاهب اشاره كرده، سپس موارد اختلاف را بياورد. در اين راستا، گاهى ديدگاه خود را مى‏آورد و گاهى سكوت مى‏كند. براى مثال، وى در شرح و توضيح عصمت انبيا، به اتفاق علما بر عصمت آنها از شرك، قبل از نبوت اشاره مى‏كند، سپس اختلافات موجود و دليل هر يك را مى‏آورد.36
گاهى ابن عاشور به نقد ديدگاه مذاهب كلامى مى‏پردازد. درباره «ايمان و اسلام» بحث بسيار كاملى مطرح مى‏كند، نظريه‏هاى مختلف را آورده، به نقد آنها مى‏پردازد. وى در نقد ديدگاه خوارج و معتزله درباره «ايمان» سرسختانه گام برداشته، توضيح آنها از ايمان را نمى‏پذيرد.37 و بر اين باور است كه عمل مرتبه‏اى غير از ايمان و همان تصديق است و ارتكاب عملى خلاف شرع، با ايمان فرد منافاتى نداشته، سبب بيرون شدن وى از اسلام نمى‏گردد.38
همچنين، ابن عاشور ديدگاه خوارج را مبنى بر كافر بودن ترك كننده اعمال (فعل واجب و ترك محرّمات) نمى‏پذيرد و اعتقاد به خلود و جهنمى بودن اين دسته از افراد را سبب نقض اصل دين مى‏شمارد. وى گفتار خوارج را مخالف عقل دانسته، مى‏پرسد: آيا كسى مى‏پذيرد، امت اسلامى كه مسلماً بيشتر آنها گناهكار هستند، همگى كافر باشند.39
ابن عاشور آياتى را كه مخالف با نظر خويش مى‏يابد، تأويل مى‏كند. براى مثال، در تفسير آيه «ختم اللَّه على قلوبهم...»(بقره /7) براى از بين بردن توهم جبر، اسناد «ختم» به «اللَّه» را مجاز دانسته، مراد از آيه را نفوذناپذيرى حق در عقول كافران برمى‏شمارد.40
همانطور كه گفته شد، ابن عاشور كوشيده است، خود را از تأثيرهاى اشعرى‏گرى رها ساخته، جداى از انديشه‏هاى اشعرى حاكم بر جامعه خود به كمك عقل، خويش را در مباحث كلامى صاحب‏نظر گرداند. با مطالعه تفسيرش مى‏توان به خوبى دريافت كه وى در اين مسير گام نهاده و گاهى نظريه‏هايش متفاوت از اشاعره است. براى مثال، وى نظراشاعره مبنى بر «بى غرض بودن افعال خدا» را سفسطه معرفى مى‏كند و بر اين باور است كه افعال الهى مشتمل بر حكمت و مصلحتى است كه ثمره آن افعال است.41 ابن‏عاشور در موضوع‏هايى، چون: «ميزان»42 و «رؤيت خدا»43 نيز نظرى متفاوت از اشاعره دارد.
مباحث فقهى اين تفسير نيز كم‏نظير است. ابن عاشور به كمك روايات و با آوردن آراى بزرگان فقه اهل سنت به توضيح آيات احكام پرداخته است. در بين آراى آمده در اين تفسير مى‏توان ديدگاه‏هايى فقهى اماميه را نيز يافت. براى مثال در تفسير آيه «.. فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق و امسحوا برؤوسكم و ارجلكم الى الكعبين» (مائده /6) در كنار آراى ديگر عالمان فقه، ديدگاه اماميه44 و طبرى45 هم به چشم مى‏خورد.46
گاهى ابن عاشور آراى فقهى عالمان فقه را رد مى‏كند، براى مثال، مى‏توان به آيه «واذا ضربتم فى الارض فليس عليكم جناحٌ ان تقصروا من الصلاة...» (نساء /101) اشاره نمود. ابن عاشور ضمن اشاره به ديدگاه افرادى، مانند: اسماعيل بن عُليه، آن ديدگاه‏ها را نقد مى‏كند. آنها بر اين باورند كه نماز خوف فقط با امامت پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم امكان‏پذير و قابل اجرا است. ابن عاشور اين ديدگاه را سست دانسته، ادله خود را چنين برمى‏شمرد:
الف - مخالفت عمل صحابه با ديدگاه آنها
ب - اين گروه به مفهوم مخالفه آيه توجه نكرده‏اند؛ آيه بر اختصاص امامت بر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم دلالت نمى‏كند.
ج - جمهور عالمان فقه اتفاق دارند كه نماز خوف براى تمام مسلمانان تا ابد قانون‏گذارى شده است.47

دانش هاو فنونى كه در فهم و درك هر چه بيشتر قرآن نقش سازنده‏اى دارند را «علوم قرآن» مى‏نامند.
با بررسى و مطالعه تفسير «التحرير و التنوير» مى‏توان پاره‏اى از اين دانش‏ها را شمارش كرد. مانند: محكم و متشابه، نسخ، اعجاز، قراءات، متشابه لفظى، عام و خاص، تحريف ناپذيرى قرآن و... .
اينك براى آشنايى با ديدگاه ابن عاشور، به چند موضوع از موضوع‏هاى بالا به شكل بسيار كوتاه مى‏پردازيم.

##الف - اعجاز