۱۳ شهریور به نام روز تعاون نامگذاری شده است. تعاون و همکاری می‌تواند در تحقق رشد و شکوفایی جامعه نقشی بسزایی ایفا کند. با گسترش فرهنگ تعاون، وحدت و همدلی در جامعه خلاقیت‌ها بروز و ظهور می‌یابد و جامعه از آسیب‌های بسیاری در امان خواهد بود. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «اگر همه شما در راه خیر و نیکوکاری به یکدیگر بپیوندید و هماهنگ شوید، دوستدار و علاقه‌مند به یکدیگر خواهید شد.» این حدیث حکایت از جایگاه ویژه تعاون در اسلام دارد، چرا که در همه امور می‌تواند مفید و اثربخش باشد.

اگر در جهان امروز برای کسب توفیق در مسائل اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ... همکاری وجود داشته باشد و براساس آیه شریفه «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ» عمل شود، اهداف و مقاصد عالی به دست خواهد آمد.

خبرگزاری ایکنا فارغ از نگاه اقتصادی به تعاون، این مفهوم ارزشمند را در تربیت اجتماعی و اندیشه قرآنی مورد توجه قرار داده است و در این راستا با حجت‌الاسلام سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به گفت‌وگو نشسته است. مشروح این گفت‌وگو در ادامه از نگاه مخاطبان می‌گذرد.

تعاون در قرآن به معنای یاریگری و همکاری در کارهای نیک است و در آیات متعدد بر این مسئله از وجوه گوناگون تأکید شده است. از دیدگاه شما دلیل این تأکیدها چیست؟

یکی از نکاتی که در نگاه اخلاقی قرآن مطرح است، مفاهیم اجتماعی و نگرش همدلانه به روابط اجتماعی، زمینه‌ها و زیرساخت‌هایی است که برای روابط سالم و دوستانه فراهم شده است. قرآن، روایات و تعالیم معصومین(ع) به صورت گسترده این معنا را انعکاس می‌دهند که سبقه، نگاه و رویکرد دین اسلام یک رویکرد اجتماعی است و برای اینکه روابط سالم اجتماعی گسترش یابد و سلامت اجتماع و زندگی مؤمنانه تضمین شود، زمینه‌ها، مقدمات و آموزه‌های پرتکراری مطرح شده است.

اگر به آیات مراجعه کنیم، روی عناصری مانند اخوت، برادری، تعاون، همکاری و مسئولیت‌های اجتماعی تأکید شده است و یک نوع دلواپسی و دل‌نگرانی عمیق و عاطفی نسبت به سرنوشت دیگران، هم‌کیشان، هم‌دینان، هم‌مذهبان و کسانی که هویت آفرینشی و خلقتی مشترک وجود دارد که قرآن با لطافت و ظرافتی آن را بیان کرد و به دنبال این است که ارتباط آنها براساس عواطف و دوستی ریشه‌دار و فراتر از تمایلات و غرایز فردی و شخصی شکل گیرد و گسترش یابد.

به نظر می‌رسد تعاون، همکاری و همدلی می‌تواند سطوح و مراتب گوناگونی داشته باشد، در مرحله‌ای ممکن است منافع مشترک و ترس از تنهایی ما را به رابطه و تعاون و همکاری با دیگران ترغیب کند، گاهی ممکن است استدلال‌های عمیق و دقیق ما را به دیگران پیوند دهد و باز هم ریشه در منافع و حسابگری و سوداگری‌ها دارد. به نظر می‌رسد در مرتبه‌ای ما شاهد نوعی از ارتباطات دوستانه، همدلانه و مبتنی بر محبت هستیم که منافع شخصی در آن پررنگ نیست و به حداقل می‌رسد. آنچه قرآن ما را به آن فرامی‌خواند، بدون شک، مفهومی است که براساس محبت شکل گیرد و عمق یابد و در روابط ساری و جاری باشد.

براساس مبانی اخلاق قرآنی و تعالیم اهل بیت(ع)، ما به سه گونه اخوت و برادری می‌رسیم؛ اخوتی که منشأ آن روابط نسبی و همخونی است. گاهی این روابط و اخوت رضاعی(از طریق شیر) است و در مرحله بالاتر رابطه انسانی است و در هویت مشترک انسانی سطحی از برادری را می‌بینیم که در فرمایشات امیرالمؤمنین علی(ع) با عنوان اخوت و تعامل و روابط دوستانه براساس وجه انسانی مشترک بیان شده است و در مرحله والاتر که نیازمند یکسری مبانی و اصول توحیدی است، صحبت از اخوت ایمانی است.

در سوره «حجرات»، با مفهوم اخوت آشنا می‌شویم. اخوت، بنیادی‌ترین مفهوم اجتماعی است و حتی اخلاق و توصیه‌های اخلاقی با همه منزلت و جایگاه ویژه‌ای که دارد، از آن جهت در زبان و ادبیات قرآن مهم هستند که تأمین‌کننده و تضمین‌کننده اخوت هستند و به همین دلیل است که در سوره حجرات بعد از اینکه دو بار توصیه به اخوت و تأکید بر برادری دارد، خداوند به مؤمنان دستور می‌دهد که با هم صلح و آرامش را تجربه کنید. بعد از آن مؤمنان را از اینکه همدیگر را مسخره، غیبت، تجسس و ... کنند، منع می‌کند؛ که تضمین‌کننده روابط اجتماعی و زیست اخلاقی است و شاید هدف غایی آن صیانت از رابطه برادرانه‌ای است که مبتنی بر ایمان است؛ بنابر این یکسری مفاهیم به گونه‌ای درخشنده، برجسته و جلوه‌گر روابط انسانی بوده و دستورالعمل‌هایی که این روابط را تضمین می‌کند، مورد توجه قرآن قرار گرفته است.

در سوره مائده آیه «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»، صحبت از تعاون و همکاری است. این مسئله به صورت واضح و روشن، روابط دوستانه، همکاری و تعاون را صرفاً برای منافع شخصی نفی می‌کند و نمی‌پذیرد و شاخصه اصلی را ارتباط مؤمنانه، همکاری و همدلی براساس معیار‌های حق‌طلبانه و حقیقت‌جویانه می‌داند و در این آیه دو نمونه از مظاهر حق را «تقوا» و «عمل نیک» دانسته است و نگاه سلبی را هم مطرح می‌کند تا اهمیت و تأکید این مسئله را به ما نشان دهد. شاخصه‌ای که ما را در روابط اجتماعی به هم پیوند می‌زند، نباید براساس آلودگی، عُدوان، تجاوز و تعدی از حریم‌های تعیین‌شده توسط خداوند باشد، اینکه در این آیه بر تعاون در عمل نیک و تقوا و دوری از تعاون در آلودگی و تجاوز تأکید شده است، جای تأمل دارد و این چهار عنصر رودرروی هم قرار گرفته است.

یکی از عناصری که تأمین‌کننده روابط اخلاقی سالم است، صله رحم است که خداوند به صورت ویژه و شگفت‌انگیز روی صله رحم تأکید و توصیه کرده است و در روایات هم شرح و بسط داده شده و اهمیت و نقش آن و آثار مثبت انجام و آثار منفی ترک آن آمده است.  

چگونه می‌توانیم در زیست اجتماعی امروز مفهوم تعاون را مورد توجه قرار دهیم؟

نگاه دینی به شدت از اجتماعات پشتیبانی می‌کند و شاخصه‌ها و پیش‌نیاز‌های لطف خداوند به بندگانش به میزان اهتمام بندگان و تلاش آنها برای همدلی، همراهی و همکاری با دیگران است. همانطور که برخلاف نگاه‌های فردگرایانه، اگر جامعه‌ای هم شکل گیرد، جامعه به صورت خدمتکار در خدمت تأمین منافع شخصی خواهد بود، اما در دین اسلام، نگاه متفاوت و متضادی را می‌بینیم، به گونه‌ای که هویت، رسالت و وظیفه اصلی و اجتماعی افراد، سامان‌بخشی به جامعه به عنوان هویت و حقیقت مستقل در جامعه ایمانی و مؤمنانه است که هدف اصلی نظام تربیتی و اخلاقی قرآن است.

آنچه نشانه مؤفقیت مؤمنان است، این است که بتوانند با همکاری و تعاون براساس نیکی و تقوا، جامعه سالم و پاکی را ایجاد کنند. مانند مراسم تشییع جنازه، سوگواری، ضیافت رمضان، اعیاد، روز جمعه، عید فطر و تجمعاتی که به بهانه نماز و اعتکاف انجام می‌شود یا حج به عنوان یکی از خیره‌کننده‌ترین اجتماعات از مصادیق این همکاری است و برای اینکه چنین اجتماعاتی شکل گیرد، باید همراه با روابط مطلوب و مبتنی بر اخلاق دینی باشد.

برخی از آیات و روایاتی را که بر مسئله تعاون و همکاری تأکید دارد، بفرمایید.

آیاتی که با صراحت یا اشاره و کنایه به بحث همکاری، همدلی و تعاون اشاره می‌کند، در قرآن کم نیستند و صریحترین آیه، آیه اخوت است که در سوره «حجرات» آمده است یا در سوره مائده بر «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ» یا «لاتَعَاوَنُوا عَلَی الاِثمِ وَالعُدوانِ» تأکید شده است. در آیه ۶۲ و ۶۶ سوره انفال نیز، خداوند متعال بر آثار وضعی و معجزه‌آسای همکاری و مشارکت در موفقیت و پیروزی تصریح می‌کند و می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ ۚ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ»، اگر مومنون ۲۰ نفر باشند، ولی شکیبا و صبور باشند، می‌توانند بر ۲۰۰ نفر پیروز شوند. این مسئله آثار وضعی است که می‌تواند تا چندین برابر افزایش یابد، یعنی بدون اینکه تعداد آدم‌ها تغییر کند، تجمع و با هم بودن براساس «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ» است و می‌تواند تا این حد تأثیرگذار باشد یا در سوره بقره، آیه «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ» نیکی را معنا می‌کند. همان نیکی که در «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ» مورد تأکید بوده است. وقتی این تعاون را جزئی‌تر می‌کند، مؤلفه‌های نیکی در نزد خداوند معنا می‌شود. «الْبِرِّ» به معنی ایمان به خدا، آخرت و فرشتگان، کتاب‌های آسمانی و فرستادگان خداوند است و بعد از اینکه از ایمان و باور‌های توحیدی لبریز شد و به ظرفیت لازم و نشاط معنوی رسید، بازتاب رفتاری، عاطفی و گرایشی او به مقام ابرار رسیده است و مال خود را در حالی که دوست دارد به نزدیکان، مسکینان، فقرا و در راه ماندگان در حین اقامه نماز و ادای زکات، انفاق می‌کند. تک تک این مؤلفه‌ها نشانه انسان‌های نیکوکار است.

وقتی نیکوکار و ابرار را معرفی می‌کنیم، می‌بینیم که به صورت جدی و تأکیدی مربوط به همکاری و تعاون با دیگران می‌شود. یکی از عناصری که به وضوح مسئله ضرورت تعاون و همکاری را در قرآن به تصویر می‌کشد و به آن می‌پردازد، بحث امر به معروف و نهی از منکر است. در بعضی از روایات اشاره می‌کند که «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ» در کنار امر به معروف و نهی از منکر نشسته است. یا اینها دو مورد از مهمترین عناصر تربیت اخلاقی هستند یا دو جلوه از یک حقیقت هستند. یکی از نمود‌ها و مظاهر «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ»، امر به معروف و نهی از منکر است. لازمه معاونت براساس «برّ» و «تقوا» این است که برای پیشگیری از آلودگی‌ها و مفاسد اجتماعی، دیگران را از بدی‌ها نهی کنیم و به خوبی‌ها دستور بدهیم.

یکی از روایاتی که این دو را کنار هم مطرح کرده است، روایتی از پیامبر اکرم(ص) است؛ «لایَزالُ النّاسُ بِخَیْرٍ ما اَمَروا بِالْمَعْروفِ وَ نَهَوا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعاوَنوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى»، انسان‌هایی که امر به معروفی و نهی از منکر می‌کنند و براساس بر و تقوا با همدیگر همیاری و همکاری دارند، همواره در خیر و صلاح هستند. یا روایتی از امیر المؤمنین علی(ع) است که؛ «طَلَبُ التَّعاوُنِ عَلى إقامَةِ الحَقِّ دِیانَةٌ و أمانَةٌ»، کسانی که می‌خواهند همکاری‌هایشان براساس اقامه حق باشد، نشانه دیانت و امانتداری است.

مثلا اگر کسی شرکت تعاونی تأسیس می‌کند، مزایا و منافعی برای آنها وجود دارد، اما هدف غایی که می‌تواند در نگاه اخلاق قرآنی ارزشمند باشد، برپا داشتن حق است؛ در واقع اگر بخواهیم دینداری را معنا کنیم، همکاری براساس و هدف اقامه حق خواهد بود.

تعاون در قرآن به معنی یاریگری و همکاری در کار‌های نیک است، مصداق این کار‌ها چیست؟  

برخی از مصادیق تعاون، هدیه دادن است، چرا که هدیه دادن کینه را از بین می‌برد و غم‌ها را از چهره برمی‌زداید. امام صادق(ع) می‌فرماید: هرکسی که غصه قلب مؤمن را مرتفع کند، خداوند در دنیا و آخرت اندوه را از دل او برمی‌دارد. اینها در حقیقت نمونه‌هایی است که در روایات به آن توصیه شده است. عیادت بیمار، تلاش برای آشتی نیز از مصادیق تعاون است. همانطور که خداوند در قرآن می‌فرماید؛ «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»، رحمت خداوند براساس تلاش شما، نصیبتان خواهد شد. شاد کردن دل مؤمن نیز از نمونه‌ها و جلوه‌های تعاون در نگاه اهل بیت(ع) و قرآن کریم است.

این فرهنگ در گذشته نزد ایرانیان بسیار قوی بوده و اکنون قدری کمرنگ شده است. از دیدگاه شما چگونه می‌توان فرهنگ تعاون را آنگونه که قرآن مورد تأکید قرار داده است، تقویت کرد؟

گاهی همکاری می‌کنیم و صورت روابط اجتماعی وجود دارد و روابط همدلانه است و همه مسائل حکایت از این دارد که بنا به ارتباط دارد، اما این ارتباط برای منافع است و تعاونی که قرآن از آن سخن می‌گوید، نیست. در مرحله‌ای بالاتر از آن، عاقلانه می‌پذیریم که اگر تعاون و همکاری وجود داشته باشد، هم می‌تواند منافع ما را تأمین کند و هم به دستور خدای متعال عمل شود. این مسئله می‌تواند، آثار مثبتی داشته باشد، اما معاونت و همدلی که ماندگار است و از آسیب‌ها و چالش‌ها مصونیت پیدا می‌کند، آن است که با تعلق عاطفی همراه باشد.

یک مادر نسبت به فرزندش همکاری می‌کند، ولی مبتنی بر غریزه عمیق عاطفی است که به راحتی در معرض زوال نیست، بنابر این در نگاه قرآنی در مسیر عبودیت و بندگی، انسان به مرتبت و منزلتی می‌رسد و عواطف انسانی در او با ایمان گسترش و تعمیق پیدا کرده است و به قدری اشتیاق می‌یابد که همکاری عاطفی، همراه با احساس است، یعنی بیقراری می‌کنم و با عشق و میل، بدون توجه به منافع شخصی و سود و زیان‌هایی که برای ما داشته است، فقط می‌بینیم که برادر مؤمن من نیاز به همکاری و همدلی دارد و با او همکاری می‌کنیم و این نگاهی است که امیدواریم به آن برسیم و قرآن چنین انتظاری از ما دارد.


منبع: خبرگزاری ایکنا