حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن طی یادداشتی نوشت: دستیابی به حکمرانی قرآنی در حوزه‌های گوناگون اعتقادی، سیاسی، اخلاقی، اقتصادی، تربیتی نیاز به راهکارهایی دارد که مقام معظم رهبری به‌عنوان یک اندیشمند بزرگ معاصر و رهبری آگاه و فرزانه در بیانات خویش به بعضی از آنها اشاره کرده است که در اینجا به آن پرداخته می شود:

باورها در زندگی مردم به شکل عملی تعیین‌کننده‏‌اند؛ زیرا افراد و گروه‏‌های اجتماعی براساس باورها چه درست و چه نادرست زندگی‌شان را تنظیم می‎کنند و درباره‏ زندگیشان تصمیم می‌گیرند. باور، گاهی مسیر زندگی‌ افراد را تغییر می‎دهد؛ به همین دلیل یکی از اساسی‌ترین و بنیادی‌ترین مباحث مربوط در حوزه‎ فرهنگ، باورها هستند. 

باورها مجموعه‎ای است که افراد و گروه‎ها درباره‏ موضوعی خاص می‌د‌انند و موضوعاتی است که فکر می‏‌کنند واقعیت دارد.(روشبلاو و ادیل نیون، ۱۳۷۱: ۱۲۴-۱۲۳)؛ بنابراین، باورهای دینی به‏ ویژه در جامعه‏ دینی نقش تعیین ‏کننده‏‌تری نسبت به سایر باورها در جامعه دارند؛ زیرا باورهای حوزه‏ دین قوی‌ترین پشتوانه‏ حیات فرهنگی و اجتماعی جامعه‏‌اند و حیات و سعادت مردم به آن وابسته است. 

از این‌رو رواج باورهای نادرست دینی نیز آسیب‏‌های جدی‏‌تر و عمیق‌‏تری در عرصه‏ اندیشه و رفتار اجتماعی در پی دارد. تأثیر عمیق و ریشه‏‌دار دین بر ایجاد و تغییر باورها به‏‌گونه‌‏ای است که انسان دین‎دار و معتقد در همه جهت‌گیری و رویکردهای خود خواسته و ناخواسته از دین و باورهای دینی متأثر می‎شود.(اردبیلی، ۱۳۷۹: ۶۱)

لازمه‏ تحقق و دستیابی به حکمرانی قرآن در حوزه‌های گوناگون زندگی و آشکار شدن ثمرات این کتاب آسمانی در زندگی فردی و اجتماعی، داشتن باور درست درباره‏ خود قرآن است. باور مردم و مسئولان درباره‏ قرآن نه تنها نقش مهم در نحوه‏ اثرپذیری آنان از این منبع مهم معرفتی و فرهنگی دارد؛ بلکه در انجام سایر باورهای دینی نیز اثرگذار است. 

پیش نیاز عمل به باورهای اسلامی چیست

داشتن باور درست نسبت به قرآن و جایگاه واقعی آن پیش‌نیاز تأسی و عمل به باورهای اسلامی است. بهره‏‌مندی از این چراغ هدایت قبل از هر چیز نیازمند داشتن باورهای درست به خود قرآن است. شکل‌گیری و رواج باورهای نادرست نسبت به قرآن، فراهم کردن زمینه‏‌های رویگردانی افراد و جامعه از باورهای قرآنی و محروم کردن جامعه از پرتو هدایت قرآن است.(قبادی،۱۴۰۱، ص۱۹)

در کشور ما اگرچه مطالعات چندانی در خصوص باورهای مردم نسبت به قرآن انجام نشده است؛ اما شواهد حاکی از آن است که در این جامعه نیز مانند سایر جوامع اسلامی، باورهای نادرستی نسبت به قرآن وجود دارد و قرآن در جامعه‎ ما نیز از مهجوریت خارج نشده است. برخی از محققان معتقدند در جامعه اسلامی به‌‎طور عام قرآن از جایگاه رفیع برخوردار نیست، زیرا که زندگی مسلمانان عملاً نه در حوزه‏ بینش نه در حوزه‏ گرایش و نه در حوزه‏ رفتار آن‏‌گونه که قرآن می‏‌خواهد، شکل نگرفته است.

بهره‌‏مندی مسلمانان از قرآن اغلب منحصر در زینت‌بخشی سفره عقد، بدرقه مسافر، ورود به خانه جدید، بوسیدن و استخاره کردن، سوگند خوردن و به سر گرفتن قرآن در شب‌های احیا و کسب ثواب از تلاوت قرآن  است. در این میان، تنها اندکی از مسلمانان باور درستی نسبت به قرآن دارند و آن را کتاب زندگی می‏‌دانند و تأسی به قرآن را لازمه‏ تحصیل سعادت دنیوی و آخروی می‏‌دانند.(فقهی‌زاده، اشرفی امین،۱۳۹۰: ۱۵۲)

بررسی بسیاری از آیات به‌ویژه در ابتدای سوره‌ها مثل بقره/۲ و ۱۸۲، آل عمران/۴، اعراف/۲، هود/۱، اسراء/۹، حجر/۱، ابراهیم/۱، کهف/۲، طه/۳، فرقان/۱، یس/۲، ص/۱، و... نشان‌دهنده آن است که خداوند برای اصلاح نگرش به قرآن به کارایی و کارکردهای قرآن اشاره کرده تا مخاطب بداند که قرآن برای تأمین سعادت فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی وی نازل شده است نه فقط برای کسب ثواب قرائت.

با توجه به وجود باورهای نادرست و ناقص نسبت به قرآن و کارکردهای آن در جامعه، مقام معظم رهبری در راستای اصلاح تغییر و اصلاح این باورها و نگرش‌ها، بارها درباره نقش‌آفرینی و کارکردی قرآن نکات ارزشمندی را مطرح کردند از جمله آن این سخنان بود که فرمودند: «برکات قرآن برکات بی‌انتهایی است. در قرآن و با قرآن عزت هست، قدرت هست، پیشرفت هست، رفاه مادی هست، تعالی معنوی هست، گسترش فکر و عقیده هست، شادی و سکینه‌ روح هست؛ قرآن این است: یک قدرت فوق‌العاده و بی‌انتها که ما به قدر ظرفیت خودمان باید بتوانیم ان‌شاءالله از آن استفاده بکنیم.»(بیانات، ۱۸/۳/۱۳۹۵)

این‌گونه اظهارات ایشان در تبیین کارکردهای قرآن به‌صورت مکرر با این هدف بوده است که نگرش و باورهای مخاطبان نسبت به قرآن اصلاح شود که قرآن فقط برای کسب ثواب آخرتی و شاد کردن روح اموات و صرف تبرک جستن نازل نشده است، بلکه دارای نقش مهمی در چگونه زیستن انسان در همین دنیا دارد.

بنابراین یکی از راهکارهای مهم و اساسی در دستیابی به تحقق حکمرانی قرآن کریم تغییر و اصلاح باورهای افراد و جامعه نسبت به قرآن است. اما راهکارهای تغییر نگرش و باورها نسبت به کارکردهای قرآن چیست؟ این مسئله نیاز به یک کار عمیق و دقیق پژوهشی دارد که باید اهل فن برای انجام آن اقدام کنند.

ارائه راهکار توسط افراد متخصص برای رسیدن به حکمرانی قرآنی

یکی از راهکارهای تحقق حکمرانی قرآن ترویج و نهادینه کردن مفاهیم حکمرانی قرآن است، مقام معظم رهبری در تبیین این راهکار فرمودند: «باید کاری کنیم، آن‌قدر تلاش کنیم که مفاهیم قرآنی جزو مفاهیم رایج و گفتمان‌های عمومی ملت‌های مسلمان و کشورهای ما قرار بگیرد.»(بیانات، ۷/۲/۱۳۹۶)

در سخنی دیگر نیز فرمودند: «آنچه اینجا عرض می‌کنم این است که ما معارفی در قرآن داریم، مفاهیمی در قرآن داریم که این مفاهیم حقیقتاً سازنده‌ زندگی مقتدرانه و عزتمندانه‌ امت اسلامی است؛ حقیقتاً مایه‌ نجات امت اسلامی از گرفتاری‌هاست؛ در قرآن این مفاهیم را داریم. برای اینکه این مفاهیم مورد عمل قرار بگیرد و تحقق پیدا کند، اول باید این مفاهیم را جزو بینات افکار جامعه‌ اسلامی قرار داد و کاری کرد که برای جامعه‌ اسلامی این مفاهیم قطعی و روشن بشود که هیچ‌ چیزی جلوی آن را نتواند بگیرد. ما در این مرحله هنوز گرفتاریم، ما در این مرحله هنوز مشکل داریم؛ باید کاری بکنیم که این مفاهیم در جامعه‌ اسلامی تبدیل بشود به مسلمات فکری، به رایج‌ترین افکار مشترک بین همه‌ قشرهای مردم؛ این کاری است که باید در زمینه‌ قرآن انجام شود. این جلسات و این نشستن‌ها و این تلاوت‌ها و این حفظ‌‌‌ها، که همه‌ اینها لازم و حسنه است مقدمه‌ آن فهم عمومی و درک عمومی است.»(بیانات، ۷/۲/۱۳۹۶)

همچنین در بیانی دیگر در مشروط بودن اثربخشی قرآن در زندگی به نهادینه شدن و قطعی شدت مفاهیم قرآن در جامعه فرمودند: «معنای اینکه ما می‌گوییم اگر به قرآن عمل کنیم، زندگی درست خواهد شد، این است. معارف قرآنی وجود دارد، این معارف باید تبدیل بشود به گفتمان‌های عمومی در بین مردم؛ آن‌قدر تکرار بشود، آن‌قدر کار بشود، آن‌قدر درباره‌اش تحقیق بشود، آن‌قدر بنویسند، آن‌قدر شعرا و ادبا و هنرمندان درباره‌ آن کار هنری بکنند که اینها بشود جزو واضحات و بینات جامعه‌ اسلامی؛ البته این نشدنی نیست، دور از دسترس هم نیست، خیال نکنند که حالا این کارها را اگر بخواهیم بکنیم، صد سال طول می‌کشد؛ نه، اگر اهل دل و اهل دین همت بکنند، این کارها خیلی زود تحقق پیدا می‌کند؛ باید این‌جور دنبال قرآن رفت.»(بیانات،۷/۲/۱۳۹۶)

اما راهکار نهادینه کردن مفاهیم حکمرانی قرآن چگونه است؟ باید افراد خبره در این امر اقدام کنند و راهکار ارائه دهند. یکی از راهکارها در تحقق این امر از نظر مقام معظم رهبری، گسترش جلسات تفسیری در کشور است؛ ایشان در اجرای این راهکار فرمودند: «یک کار دیگر، جلسات تفسیر است؛ تفسیر هم بسیار بسیار مهم است. کسانی که می‌توانند، کسانی که بلدند، عمدتاً آقایان روحانیون محترم، فضلای محترم، کسانی که با قرآن انس دارند، مطالعه کنند، فکر کنند، مباحث تفسیری را بیان کنند، سطح معارف جامعه را بالا بیاورند.»(بیانات، ۱۶/۲/۱۳۹۸)

ارتقای انس با قرآن؛ راهی برای دستیابی به حکمرانی قرآن

انس دائمی با قرآن یکی از راهکارهای دستیابی به حکمرانی قرآن است از همین رو در بعضی از روایات نسبت به استمرار تلاوت بعضی از آیات و سوره‌های قرآن در هر شب و روز که فراهم‌کننده انس با قرآن است توصیه شده است؛ به‌عنوان نمونه درباره سوره نور آمده است که امام صادق(ع) در فضیلت تلاوت سوره نور فرموده‌اند: «اموال و دامان عفت خود را با تلاوت سوره نور محفوظ دارید و همچنین به وسیله آن همسران خود را از سقوط در دامان فساد حفظ کنید، هر کس هر شب یا هر روز این سوره را بخواند، هیچ یک از خانواده او گرفتار بی‏عفتی نخواهد شد؛ «حَصِّنُوا أمْوالَکُمْ وَ فَرُوجَکُمْ بِتِلاوَةِ سُورَةِ النُّورِ وَ حَصِّنُوا بِها نِسائَکُمْ فَاِنَّ مَنْ أدْمَنَ قَرائَتَها فِی کُلِّ یَوْمٍ أوْ فِی لَیْلَةٍ لَمْ یَزْنِ أحَدٌ مِنْ بَیْتِهِ أبَداً حَتّی یَمُوتَ.»(طبرسی، ۱۳۷۲، ج۷، ص۱۲۲)

ارنِست رِنان فرانسوی درباره نقش انس با قرآن در دستیابی به جذابیت‌های قرآن می‌گوید: «در کتابخانه من هزاران جلد کتاب سیاسی، اجتماعی، ادبی و... وجود دارد که همه آن‌ها را بیش از یک بار مطالعه نکرده‌ام و چه بسا کتاب‌هایی که فقط زینت‌بخش کتابخانه من است، ولی یک جلد کتاب که همیشه جلب نظر می‌کند و هر وقت خسته می‌شوم و می‌خواهم دریایی از کمال به رویم باز شود آن را مطالعه می‌کنم و از مطالعه زیاد آن خسته نمی‌شوم، کتاب قرآن است.»(جمعی از نویسندگان، ۱۳۶۶، ص۷۴۴)

مقام معظم رهبری نیز درباره ضرورت انس با قرآن در طول سال و نقش آن در تحقق کارکردهای قرآن فرمودند: «اشکال سوم این است که ما در ماه مبارک رمضان که ماه تلاوت قرآن و ماه نزول قرآن و ماه جلسات است و ما هم که این جلسه را داریم و جلسات فراوانی هم در مساجد و محافل گوناگون است، ماه رمضان که تمام شد، قرآن را ببندیم و ببوسیم و بگذاریم کنار، این نباید اتفاق بیفتد. قرآن را باید از خودمان جدا نکنیم. دائم باید با قرآن مرتبط و مأنوس باشیم. حالا در روایات دارد که هر روز لااقل ۵۰ آیه‌ قرآن بخوانید. «يَنبَغي لِلرَّجل إذا أصبَحَ أن يَقرَأ بَعدَ التَّعقيب خَمسينَ آية، سزاوار است برای انسان بعد از تعقيب نماز صبح پنجاه آيه از قرآن را تلاوت كند.  (طوسی، ۱۳۶۵، ج۲، ص۱۳۸)

در روایت دیگر نیز آمده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: الْقُرْآنُ عَهْدُ اللَّهِ إِلَی خَلْقِهِ فَقَدْ ینْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ ینْظُرَ فِی عَهْدِهِ وَ أَنْ یقْرَأَ مِنْهُ فِی کُلِّ یوْمٍ خَمْسِینَ آیهً»(حر عاملی، ۱۳۸۰، ج۶، ص۱۹۸)، قرآن عهد خداست به سوی خلق، از همین رو سزاوار است هر مسلمانی هر روز در این عهد نظر کند و ۵۰ آیه را قرائت کند؛ البته این قرائت ۵۰ آیه، یکی از معیارهاست. اگر نتوانستید، روزی ۱۰ آیه‌ قرآن بخوانید؛ نگویید سوره‌ حمد را می‌خوانم و این چند آیه‌ سوره‌ حمد با چند آیه‌ سوره‌ قل‌ هو اللَّه، یک رکعت می‌شود همان ۱۰ آیه‌ای که فلانی می‌گوید؛ نه، غیر از آن قرآنی که در نماز می‌خوانید، چه نماز نافله چه نماز فریضه، قرآن را باز کنید، بنشینید و با حضور قلب، ۱۰ آیه، ۲۰ آیه، ۵۰ آیه، ۱۰۰ آیه بخوانید. قرآن را برای تدبر کردن و فهمیدن و استفاده کردن بخوانید.»(بیانات، ۲۲/۶/۱۳۸۶)

مقام معظم رهبری درباره نقش انس زنان با قرآن در رفع مشکلات جامعه نیز فرمودند: «اگر زن‌ها با قرآن مأنوس شوند، بسیاری از مشکلات جامعه حل خواهد شد.»(بیانات، ۲۸/۷/۱۳۸۸) 

ایشان درباره آثار گوناگون انس با قرآن فرمودند: «عزیزان من! قرآن نور است و حقیقتاً دل و روح را روشن می‌کند. اگر با قرآن انس پیدا کنید، می‌بینید که دل و جان شما نورانی می‌شود. به برکت قرآن بسیاری از ظلمات و ابهام‌ها از قلب و روح انسان زدوده می‌شود. آیا این بهتر نیست؟ «یخرجهم من الظّلمات الی النّور». 

به‌وسیله‌ قرآن است که خدای متعال می‌فرماید: «اللَّه ولیّ الّذین آمنوا یُخرجهم من الظّلمات الی النّور»(بقره/۲۵۷)؛ به برکت قرآن است که انسان از ظلمات اوهام، اشتباهات، خطاها و غلط‌ها، به نور هدایت راه پیدا می‌کند. قرآن، کتاب معرفت است. ما در زمینه‌ زندگی، در زمینه‌ آینده، در زمینه‌ تکلیف کنونی، در زمینه‌ هدف از بودن و در بسیاری از زمینه‌های دیگر، خیلی از مسائل را نمی‌دانیم. بشر مشحون به جهالت‌هاست و قرآن برای انسان معرفت می‌آورد. قرآن کتاب نور، کتاب معرفت، کتاب نجات، کتاب سلامت، کتاب رشد و تعالی و کتاب قرب به خداست.»(بیانات، ۱۴/۱۰/۱۳۷۳)

قرآنی شدن فضای جامعه؛ راهی برای مقابله با زورگویان دنیا

از راهکارهای تحقق حکمرانی قرآن در جامعه، قرآنی شدن فضای جامعه است، مقام معظم رهبری در این باره فرمودند: «عزیزان من! بدانید که امروز دنیای اسلام محتاج قرآن است. در مضامین آیات سوره‌های آل‌عمران، بقره، انبیاء و احزاب، که دوستان شما در این‌جا خواندند، مطالبی وجود دارد که امروز علاج دردها و ضعف‌های دنیای اسلام است و اینهاست که ایمان انسان را عمیق و راسخ می‌کند؛ معرفت انسان را روشن و آگاهانه می‌کند؛ نیروی حیاتی انسان را به میدان می‌آورد و از آنها کار می‌کِشد. آن وقت جامعه‌ای با این خصوصیات، هم ترقی می‌کند، هم روحیه می‌گیرد. وقتی جامعه‌ای روحیه‌اش قوی شد، دشمن نمی‌تواند به آن زور بگوید. وقتی زورگویان دنیا بخواهند سوار فرد، جماعت و یا ملتی شوند، اولین اقدامشان این است که روحیه‌ آن فرد یا ملت را بشکنند و احساس توانایی و ایستادگی‌اش را از بین ببرند. تا زمانی که احساس قدرت و توانایی و روحیه در یک ملت و جماعتی وجود دارد، هیچ‌کس نمی‌تواند بر آن فائق آید؛....این کار، احتیاج دارد به این‌که فضا قرآنی شود.»(بیانات، ۶/۸/۱۳۸۲۹) 

در سخنی دیگر نیز فرمودند: «اگر ملتی بتواند از طریق انس با قرآن، خود را در فضای قرآنی قرار دهد، در فضای معرفتی قرآن قرار دهد، خواهد توانست مشکلات خود را برطرف کند. مشکل بزرگ مسلمانان دنیا دوری از قرآن است؛ علاج هم برگشت به قرآن است.»(بیانات، ۹/۸/۱۳۷۹)

منبع: خبرگزاری ایکنا