طرح جامع آموزش قرآن، طرحي است روزآمد با آرايهاي نوين و جانمايهاي كهن كه آرمان و فراخوان آن بازنگري محققانه و تجديد نظر عالمانه نسبت به روشها و شيوههاي تعليم و ترويج قرآن كريم در جوانان اسلامي است. اين طرح، بدون آنكه خواهان توقف فعاليتهاي قرآني رايج در جهان اسلام باشد، در پي بازگشودن راهي است كه پيامبر اكرم (ص) و ائمه معصومين و كبار صحابه و خيار تابعين روشنگر آن بودهاند وهمچنان در عصر حاضر مهمترين الگو و اسوه حسنه براي مسلمانان جهان در امور مربوط به تبليغ و ترويج و تعليم قرآن كريم خواهد بود. در اين مقاله توصيفي - تحليلي كه بنابه پيشنهاد گلستان قرآن توسط ارائه كننده و مجري طرح مزبور تدوين شده، سرگذشت يك تحقيق 35 ساله به رشته تحرير كشيده شده است.

همه چيز از آغاز سال تحصيلي 46-1345 شروع شد. هنگامي كه مدارس و دانشگاهها كارشان را از سر گرفتند. من دانشآموز سال چهارم دبيرستان بودم و بايد سه سال ديگر درس ميخواندم تا ديپلمه بشوم. دروس حوزوي را هم از بهار و تابستان آن سال شروع كرده بودم. وضع آموزش قرآن و شرعيات در مدارس فاجعه آميز بود. جلسات قرآن نيز كه در منازل و مساجد تشكيل ميشد از جوانان و نوجوانان استقبال نميكردند و آنان نيز به اينگونه جلسات اقبالي نشان نميدادند. با پيشنهاد و پشتيباني والدينم در اوائل آبانماه 45 با يك جمع هشت نفري جلسه سيار تعليم قرآن اصفهان را تاسيس كرديم و قرار شد همه هفته صبحهاي جمعه به مدت دو ساعت (بعد از جلسات دعاي ندبه) در خانههايمان به صورت گردشي برگزار شود. انگيزه اصلي تشكيل آن جلسات، پاسخگويي به طلب و نياز كودكان و نوجوانان در امر آموزش قرآن بود. زيرا ‹‹حوزههاي قرائت›› كه درآن زمان تنها مرجع تعليم و ترويج قرآن محسوب ميشد، سرتاسر برنامههايش اختصاص به عده معدودي داشت كه ميتوانستند. قرآن را با تجويد و قرائت بخوانند. و شمار آنان در همه مناطق اصفهان و حومه از حدود 300نفر تجاوز نميكرد، و تنها همين افراد بودند كه از اين جلسه به آن جلسه و از نزد اين استاد به نزد استاد ديگري ميرفتند. به همين جهت، ما عنوان، ‹‹تعليم قرآن›› را بجاي ‹‹قرائت قرآن›› برگزيديم و ديري نپاييد كه اصطلاح جديد معناي خودش را در اذهان مردم بازيافت و همه ميدانستند جلسه تعليم قرآن جايي است كه از همه علاقمندان به فراگيري قرآن استقبال ميكنند. حتي اگر يك كلمه از قرآن را هم نتوانند بخوانند و حتي اگر بيسواد باشند.
در جلسه تعليم قرآن، زمان دو ساعته جلسه به دو قسمت (با فاصله يك ربع ساعت براي پذيرايي ساده) تقسيم ميشد. در قسمت اول حدود يك صفحه از قرآن مجيد، چندين مرتبه تلاوت ميشد و همه به يكديگر كمك ميكردند تا ياد بگيرند آن صفحه را خوب بخوانند. در قسمت دوم همان يك صفحه، آيه به آيه تلاوت ميشد و اين بار هر يك از اعضاي جلسه كه آيهاي قرائت ميكرد. ترجمه فارسي زير سطر آن را هم ميخواند و هر يك از حاضرين كه خود را آماده كرده بود، شرحي پيرامون تفسير آن آيه براي سايرين بيان ميكرد و البته اين امر مشروط بود به اينكه گفتههايشان مطابق يكي از تفاسير معتبر شيعي باشد و كتاب را در دست داشته باشند.
به اين ترتيب جلسات تعليم قرآن اصفهان نخستين كارگاههاي روششناسي و شيوهيابي تعليم و تعلم قرآن بود كه در ايران تشكيل شد. طولي نكشيد كه جلسات تعليم قرآن در مشهد و شيراز و قم و ديگر مناطق ايران نيز رو به افزايش گذاشت و جلسات قرائت قرآن كه ظاهرا گسترش آموزش قرآن را وظيفه خود نميدانستند و با نسل جوان و گروههاي سني كودك و نوجوان و قاطبه دانشآموزان و دانشجويان سر سازش نداشتند، در زاويه تخصصي خودشان جاي گرفتند. محصول نوشتاري آن ساليان، كتاب تجويد كامل يا خودآموز و روش تدريس قرآن مجيد بود كه بعدها به اهتمام مرحوم حاج سيدابوالقاسم مرعشي (مدير انتشارات حافظ تهران) به قطع جيبي منتشر و دهها بار تجديد چاپ شد. در اين كتاب، در كنار راهكارهاي خودآموزي و آموزش قرآن كريم، قدر لازم از تجويد (كه خوداصطلاحي نو بود) نيز به گونهاي آسان و مطلوب براي فارسي زبانان ارائه شده بود. گفتني است كه ابتدا انتظار ميرفت جلسه سيار تعليم قرآن به خاطر عنواني كه داشت و فراخوان همگاني كردن آموزش قرآن كه سرداده بود، با مخالفت شديد حوزههاي قرائت روبرو شود، اما به خير گذشت و بزرگان قوم به همين اكتفا كردند كه آن را ‹‹جلسه بچهها›› بنامند و بنا را بر اين گذاشتند كه آن را به خرج برندارند. در عين حال، بسيار اتفاق ميافتاد كه معتمدين محل و آيات عظام و حججاسلام در بعضي از جلسات شركت ميكردند و از ابتدا تا انتهاي جلسه تلاوت و ترجمه و تفسير آيات را استماع ميكردند و ما راتشويق و تاييد ميفرمودند.
هنگامي كه مهرماه 1348 فرا رسيد، من به آرزوي دوران دانشآموزيام رسيده و دانشجوي دانشكده الهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران شده بودم و بسيار اميد داشتم به اينكه تجارب قرآنآموزي ساليان گذشته را كه از پنجسالگي تا آن زمان ادامه داده بودم، به يك محيط علمي اسلامي ببرم و در آنجا سامان بدهم و به راه حلهايي علمي و كارآمد براي زدودن دشواري و كساد از عرصه آموزش قرآن دست يابم، غافل از اينكه در آنجا هم امر آموزش قرآن مفروغ عنه بود، به اين معنا كه دانشجويان بايد پيش از ورود به دانشكده الهيات به هر طريق قرائت قرآن را ياد ميگرفتند و در غير اين صورت چارهاي جز اين نداشتند كه عواقب گوناگون آن را تحمل كنند. خارج از دانشگاه، تجربههاي پيشين جلسات تعليم قرآن را در تهران دنبال و به مدت سه سال، آموزش قرآن براي جوانان و نوجوانان را به صورت ضميمه هيئتهاي سينهزني و زنجيرزني برگزار كردم و بالاخره، اواخر سال 51 باهمياري حدود 20 تن از علاقمندان به آموزش قرآن از اقشار و گروههاي سني مختلف، جلسه سيار تعليم قرآن تهران را با همان حال و هواي اصفهان تاسيس و جلساتش صبحهاي جمعه در نواحي جنوب تهران برگزار ميشد.
تجربه نسبتا موفق آن جلسات كه با تحصيل در دانشكده الهيات و با حشر و نشر و آمد و شد با اساتيد بزرگ و وارستهاي چون علامه شعراني، آيتالله بتولي، استاد محمدباقر بهبودي، دكتر سيدرضا پاكنژاد و به مناسبت همكاري با چاپخانه اسلاميه تكامل مييافت، مطالعات و تجربيات روششناختي آموزش قرآن كريم را براي من بيشتر شكل داد و اميد از دست رفتهام را در ارتباط با رسيدن به روشي كارآمد براي آموزش قرآن به اقشار گوناگون و گروههاي سني مختلف، تجديد كرد. اين جلسات تا اواخر تابستان 52 ادامه يافت و بالاخره تحت تاثير عوامل مختلف متوقف شد.
در پائيز 1358، در پرتو درخشش خورشيد انقلاب اسلامي و تابش رهنمودهاي بنيانگذار عاليقدر آن، بر آمار تشنگان كوثر قرآن صد چندان افزوده شد. اما مشكلات تعليم و ترويج قرآن همچنان حل ناشده بر جاي مانده بود.بار ديگر به اميد راهيابي بيشتر جلسه سيار تعليم قرآن تهران را (دو هفته يكبار، جمعهها) به كمك حدود 40 نفر راهاندازي كرديم كه اين سلسله جلسات نيز چندين سال ادامه پيدا كرد و بررسيهاي نظري و عملي مربوط به روششناسي آموزش قرآن را غناي بيشتري بخشيد.

در سال تحصيلي 60-1359، در پي تعطيل دانشگاهها و شكلگيري نهادهاي جايگزين خودجوش مردمي و برخاسته از متن انقلاب، مباحث روششناختي، ترويج و تعليم قرآن از وسعت و جديت بيسابقهاي برخوردار شد و براي تحقيقات طرح جامع نيز سر فصل تعيين كنندهاي را به ارمغان آورده طي بحثهاي فلسفه آموزش قرآن، توجه مابيش از پيش به اين نكته جلب شد كه آموزش قرآن عبارت است از آموزش زبان ويژه قرآن يعني ‹‹لسان عربي مبين››. از اين پس ديگر ميدانستيم كه موضوع تحقيقها ازچه مقولهاي است و حوزه پژوهش و تحقيق علمي - عملي را در دانش بشري بازيافته بوديم و دريافته بوديم كه مطالعات زبانشناسي و روانشناسي يادگيري و ديگر مباحث و مطالبي كه به آموزش زبان ارتباط پيدا ميكند، در زمينه آموزش و ترويج قرآن كريم نيز بايد مورد توجه قرار گيرد.
يك پديده اعجازآميز نيز كه در همان آغاز مطالعات ميان رشتهاي زبانشناسي با آن مواجه شديم و راه تحقيق در روششناسي آموزش قرآن كريم را روشنتر ساخت، عبارت از اين بود كه هرچه پيشتر ميرفتيم جديدترين دستاوردهاي دانش بشري را در زمينه آموزش زبان با رهنمودهاي پيامبر اكرم(ص) و قول و فعل و تقرير آن حضرت در راستاي تعليم قرآن يكسان مييافتيم. با اين تفاوت كه در تعاليم پرارج و حكيمانه حضرت رسول اكرم(ص) و ايمان اهل بيت (ع) و صحابه و تابعين همان مطالبي كه بر اثر قرنها تكاپوي دانش بشري از سوي دانشمندان و متخصصان در قالب اصطلاحات علمي بيان ميشوند،در قرآن و حديث به صورتي ساده و بيپيرايه و بدور از هرگونه تكلف عنوان شدهاند. اجراهاي موازي طرح نيز كه همراه با تجديد روند مطالعات و شكلگيري سوالات و فرضيات آن پيگيري ميشد، بسيار اميدوار كننده بود و مدتي ما را بر آن داشت كه آموزش زبان قرآن را به صورت مكاتبهاي دنبال كنيم. برگزاري دوره مكاتبهاي آموزش زبان قرآن هرچند بطور مشهود موجي از گرايش به قرآن و افزايش انس با قرآن را با خود داشت، به خاطر غيرحضوري بودن آن، با مشكلاتي مواجه گرديد و علاوه بر آن فاقد اطمينان بخشي لازم بود و پس از چندي متوقف گرديد، اما به مثابه يك سلسله تحقيقات ميداني به پشتوانه تحقيقاتي طرح، بسيار مدد رسانيد.
در تابستان 1362، طرح نشر كلامالله از سوي آقاي مهندس رضاكيانزاد در مجامع پژوهشي و آموزشي طرح آموزش زبان قرآن كه مرتبا تشكيل ميگرديد ارائه شد و به موجب انگيزه و اهداف مشترك، روند تحقيقات و مطالعات و اجراهاي آزمايشي اين دو طرح در هم آميخت و طي حدود 12 سال، با تاثيرات متقابل فراوان در يكديگر، به طور موازي با هم پيش رفتند. طرح نشر كلامالله از آنجا كه اهداف عينيتر و مشخصتري را در نظر گرفته بود، بحمدالله در طول اين ساليان به دستاوردهاي ارجمند و سودمندي دست يافت كه ابتكار خط خود اعراب قرآني و چاپ و نشر قرآن خودآوا و قرآن دوآوا و آيهياب نوين قرآن مجيد از آن جمله است و گزارشهاي مربوط به آن در نمايشگاههاي سالانه قرآن كريم و شمارههاي متعدد گلستان قرآن به نحو احسن منعكس گرديده است. در طول اين 12 سال، مطالعات و تحقيقات پايه و ميان رشتهاي طرح آموزش زبان قرآن، همراه با ارائه سخنرانيها و كنفرانسها و تشكيل دورههاي آموزشي، قوام يافت.
اواخر بهار 1374 را بحق بايد سرفصل تجديد حيات علمي و عملي طرح جامع آموزش زبان قرآن دانست. از سال 72 به اين طرف به مناسبت همكاري آموزشي من با دانشگاه امام صادق (ع) رهاوردهاي مطالعات و تحقيقات طرح در اختيار دانشجويان و اساتيد آن دانشگاه نيز قرار گرفت و خيلي زود، موافقاني دمساز و مخالفاني دلسوز پيدا كرد و بالاخره منجر به دعوت دفتر تحقيقات دانشكده الهيات و معارف اسلامي و ارشاد براي اجراي يك سمينار علمي تحت عنوان ‹‹ضرورت بازنگري در شيوهها و روشهاي تعليم و ترويج قرآن كريم›› گرديد. به بركت اين همت و دعوت، مجموعه دستاوردهاي مطالعات و تحقيقات پيشين طرح همراه با فراخواني جدي براي همكاري حوزه و دانشگاه در امر آموزش زبان قرآن در معرض بررسي و اظهار نظر دانشجويان و اساتيد و اولياي امور دانشگاه امام صادق (ع) قرار گرفت. سمينار مورد نظر به رغم آنكه تا حدود دو برابر زمان مقرر ادامه يافت، به تشكيل ميزگردي سه ساعته نيز به فاصله دو هفته انجاميد و پس از آن در پرتو علاقمندي و برخورد عالمانه و محققانه موافقان و مخالفان، موج گستردهاي از پژوهش و تحقيق در ارتباط بامسائل و مباحث آموزش قرآن، سراسر دانشگاه را فراگرفت و دورهها و كلاسهاي فوق برنامه آموزش زبان قرآن در داخل و خارج دانشگاه طبق فراخوان شكل گرفت كه دانشجويان ارشد دانشگاه، اداره آن جلسات و دورهها را بر عهده داشتند.
در تابستان 1376 در پي جلب توجه عدهاي از دانشجويان شهرستاني به امكان اجراي طرح در زادگاهشان، واحد قرآن امور تربيتي اداره آموزش و پرورش شهرستان فارسان (استان چهارمحال و بختياري) طي مكاتبه با دانشگاه تربيت مدرس از ارائه كننده طرح براي اجراي يك دوره توجيهي تربيت مربي آموزش زبان قرآن دعوت به عمل آورد و دوره مزبور عملا به مدت يك هفته كامل بطور شبانه روزي در مرداد 76 در اردوگاه شهيد چمران تهران براي تعدادي از مربيان و معلمان اعزامي از شهرستان فارسان به مرحله اجرا در آمد و معلمان و مربيان پس از بازگشت به محل خدمت، در متن و حاشيه برنامه مدارس و نيز در حسينيهها و مساجد و منازل از جمله در جلسات سيار هفتگي كه درمنازل تشكيل ميشد، به آموزش زبان قرآن مطابق طرح پرداختند. در بازديدهايي كه از كلاسها و جلسات مذكور متناوبا به عمل آمد، نتايج كار بسيار رضايتبخش به نظر ميرسيد. به خصوص، فعاليت خواهران مربي قرآن در راستاي دوره توجيهي تابستان با آنكه عملا در آن دوره توجيهي حضور نداشتند و تنها از طريق نوارهاي ضبط صوت و ويدئو در جريان طرح قرار گرفته بودند، بسيار چشمگير و ستودني و قابل تقدير بود.
حاصل 30 ساعت خالص برنامههاي توجيهي اردوي تابستاني ياد شده، در فروردين ماه 1377 باهمت بيسابقه و دقت كمنظير دانشجوي محترم دانشگاه امام صادق (ع) آقاي مهدي غفاري به مرحله تدوين رسيد و به قلم ايشان به رشته تحرير كشيده شد و توسط مجري طرح ويراسته گرديد و به صورت يك كتاب راهنما مشتمل بر 114 صفحه در آمد كه از آن زمان تاكنون همواره با شمارگان محدود چاپ و تكثير ميشده و در اختيار مربيان و محققان و علاقمندان قرار ميگرفته است و اينك كه بحمدالله از مراحل اطمينان بخش بعدي اجراي طرح چنانكه اشاره خواهد شد گذر كردهايم، اين كتاب جايگاه مطمئن خود را به عنوان كتاب راهنماي طرح باعنوان ‹‹گزارشي از طرح جامع آموزش زبان قرآن›› بازيافته و براي چاپ و نشر با شمارگان گسترده و توزيع آن به هر ميزان آماده به نظر ميرسد.

مسئله تحقيق در طرح جامع آموزش زبان قرآن اين است كه روشها و شيوههاي رايج آموزش و ترويج قرآن كريم كارآيي لازم را ندارند و در خور شان قرآن كريم نيستند و تنها راه جبران اين نارساييها، بازگشت به اسوه حسنه رسول خدا (ص) و كنار گذاشتن سليقهها و روشها و شيوههاي ابداعي غيرمستند به كتاب و سنت و عقل و اجماع خواهد بود.

1- آيا جزئيات روشها و شيوههاي مربوط به آموزش و ترويج قرآن كريم، در قرآن و حديث بيان و تبيين شده است؟
2- آيا اين روشها و شيوههاي بيان شده در كتب حديث و سيره، محفوظ مانده و به دست ما رسيده است؟
3- آيا اين روشها و شيوههاي مربوط به 14 قرن پيش امروز نيز ميتوانند به كار گرفته شوند؟

1- تمامي جزئيات مربوط به روشهاو شيوههايآموزش و ترويج قرآن كريم در بيان قرآن و قول و فعل و تقرير حضرت رسول اكرم (ص) و امامان اهل بيت (ع) و صحابه وتابعين بهطور كامل بيان و تبيين شده است.
2- تمامي جزئيات اين روشها و شيوههاي بيان شده در قرآن و حديث همراه با نظرات و توضيحات روشنگر و راهگشاي مفسران و محدثان، محفوظ مانده و به دست ما رسيده است.
3- همان روشها و شيوههاي عهد رسول اكرم (ص) ائمه معصومين (ع) و دوران صحابه و تابعين امروزه نيز پس از گذشت متجاوز از 14 قرن همچنان قابل بكارگيري و مطابق با موازين عقلي و عرفي و مباني علمي و نظري و مورد تاييد متخصصان حوزههاي مختلف دانش بشري است.
با توجه به سوالات و فرضيات مذكور، طرح جامع آموزش زبان قرآن، طي اين ساليان به دنبال دستيابي به روش جامعي براي آموزش و ترويج قرآن بوده است كه دست كم هفت ويژگي ذيل را داشته باشد و مدعي است كه عملا به آن دست يافته است:
1- براي اهل همه زبانها و همه خطها و همه نژادها در سراسر جهان يكسان باشد.
2- براي گروههاي سني مختلف و براي بيسواد و با سواد يكسان باشد.
3- به كتاب درسي و جزوه آموزشي بيرون از قرآن موكول و مشروط نباشد.
4- كلاس بندي و مرحلهبندي و مقاطع مشخص آموزشي با رهاوردهاي تعريف شده (ترميك) باشد.
5- حجيت شرعي داشته باشد.
6- مقبوليت عرفي داشته باشد.
7- با سليقهها و نظرات افراد مختلف و تحت تاثير محيطهاي اجتماعي و جوامع زباني مختلف، متفاوت نگردد.

در اواخر بهار 1377، نخستين فاز عملياتي طرح جامع آموزش زبان كه عبارت از تدارك و تدوين مجموعه مستندات قرآني و حديثي و علمي طرح بود به عنوان يك طرح تحقيقاتي در مركز تحقيقات دانشگاه امام صادق (ع) به تصويب رسيد و با استمداد از الطاف الهي و عنايات ائمه اطهار (ع) با همكاري و مشاركت سه تن از اساتيد و مدرسان دانشگاه امام صادق (ع) و دستياري هشت تن از دانشجويان آن دانشگاه - كه در متن عمل عده اين دستياران به بيش از دو برابر رسيد - عملا طي دو سال، مستندات قرآني و حديثي و علمي طرح گردآوري و تحت عنوان ‹‹گزارش نهايي طرح پژوهشي آموزش زبان قرآن›› به صورت يك مجلد 600 صفحهاي بزرگ (برابر با حدود 1000 صفحه تايپي معمولي) در خردادماه 1379 به مركز تحقيقات تقديم گرديد. اين كتاب،از آن اوان تاكنون، بحمدالله و المنه` جايگاه خود را به عنوان يك كتاب مرجع در زمينه مباني قرآني و حديثي و مباحث علمي ميان رشتهاي مربوط به آموزش و ترويج قرآن كريم در ارتباط با مقالات، كنفرانسها، كارگاههاي پژوهشي و پاياننامههاي تحصيلي در داخل و خارج دانشگاه بازيافته است.
از تابستان گذشته تاكنون، مشاورههاي فني و تخصصي در ارتباط با فازهاي بعدي عملياتي طرح جامع آموزش زبان قرآن و گردآوري اطلاعات و گزارش و ارزشيابي نتايج دورهها و كلاسهاي آموزش زبان قرآن كه در سالهاي اخير در تهران و شهرستانها برگزار شداهاند،پيگيري شده و همچنين، طراحي و برنامهريزي زمينههاي ديگر اجراي موازي مطرح در نهادهاي مختلف پيش دبستاني، دانش آموزي، دانشجويي، كارگري، نظامي و اصناف و طراحي و تدوين فازها و مراحل بعدي اجراي طرح، با تقديم و ارائه كتاب راهنماي طرح و كتاب مرجع طرح به مقامات و مراجع ذيربط و ذيصلاح، درصدد معرفي هرچه بيشتر طرح و جلب پشتيبانيهاي لازم براي اجراي فازهاي بعدي طرح بوده و خواهيم بود.