موضوع تحقيق، بررسى روايت نزول قرآن بر هفت حرف در جوامع حديثى شيعه (انّ القرآن نزل على سبعة احرف) مى‏باشد. اين روايت در جوامع حديثى اهل سنت نيز به تواتر نقل شده است. علماى اهل سنت مدعى صحت طرق و تواتر روايت مذكور هستند.
قول به سبعه لهجات در تفسير احرف سبعه با تمام محاسن و تأييدى كه از ناحيه بعضى روايات انجام مى‏گيرد، از جهاتى خدوش است. آية الله خوئى در كتاب «البيان فى تفسير القرآن»(46) به آن اشاره مى‏نمايد و آنها را مى‏توان چنين بيان نمود.
الف: تنافى با روايتى كه بيان مى‏دارد قرآن به لغت قريش ـ يعنى لهجه قريش ـ نازل شده است و حتى عمر، ابن مسعود را از قرائت «حتى عين» منع نمود و رواياتى مانند «نزل القرآن بلسان قريش» از قتاده و ابن عباس و روايتى از عمر و عثمان از پيامبر «القرآن نزل بلغة قريش» و يا قتاده از ابى‏اسود: «نزل القرآن بلسان الكعبين» يعنى كعب بن عمر و كعب بن لوى.(47)
ب: تنافى با رواياتى كه اشاره به اختلاف در جوهر لفظ دارد، نه در كيفيت اداى كلمات و حروف؛ مانند روايت شماره سوم از منابع شيعه كه صفار از ـ زراره و امام باقر(ع) نقل مى‏كند: «تفسير القرآن على سبعة احرف» يعنى تفسير قرآن بر هفت حرف مى‏باشد و مواردى از آن روشن شده و مواردى را تنها ائمه(ع) مى‏دانند و هنوز روشن نشده است.
ج: تنافى با گوياترين روايت در مسأله كه اختلاف عمر با هشام بن حكيم در قرائت بود و هر دو آنها از قريش بودند و اختلاف لهجه با هم نداشتند، تا روايت بر اختلاف لهجه حمل گردد.
د: لازمه اين قول ـ يعنى حمل روايت بر اختلاف لهجه ـ اين است كه قرائت قرآن بر لهجه‏هاى گوناگون و حداقل سبعه صحيح باشد و اگر در نماز قرائت شد، نماز باطل نگردد، در حالى كه خلاف سيره قطعيه جميع مسلمانان است.(48)

يكى ديگر از اقوال در مسأله اين است كه مقصود از سبعة احرف، بطون هفتگانه است. و واژه هفت هم بيان كثرت باشد كه هر آيه از جهت معنى ممكن است وجوهى را متحمل باشد؛ اگر چه آن معنى ممكن است بر مردم مخفى مانده باشد. لكن امام معصوم(ع) آن وجوه و بطون را مى‏داند و بر طبق آن فتوا مى‏دهد. بر اين معنى مى‏توان روايت اول و سوم منقول از جوامع حديثى شيعه را شاهد گرفت كه ذكر آنها گذشت.
الف: صدوق: .... پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. كمترين چيز براى امام اين است كه بر هفت وجه فتوا بدهد.(49)
ب: صفار: ـ امام باقر(ع) فرمود: تفسير قرآن بر هفت حرف مى‏باشد.(50)
ج: در روايت: اخرج ابونعيم فى الحليله عن ابن مسعود قال: ان القرآن انزل على سبعه احرف ما منها حرف الاّ و له ظهر و بطن و ان على بن ابى طالب عنده من الظاهر و الباطن.(51)

قول به سبعه بطون به هيچ وجه با مهمترين روايت در بحث كه مربوط به مخاصمه عمر و هشام بن حكيم بوده است، قابل جمع نيست؛ چون اختلاف آنها در قرائت و لفظ بود نه در معنى.

برخى گفته‏اند منظور از سبعه احرف، لغات سبعه فصيح است كه عبارتند از لغت قريش، هذيل، هوازن، يمن، كنانه، تميم و ثقيف و اين قول منسوب به بيهقى و صاحب قاموس است.(52)

اين قول نيز با روايت معروف اختلاف هشام بن حكيم و عمر تنافى دارد كه هر دو از قريش بودند و طبق قاعده نبايد اختلافى داشته باشند و اين قول ادعاى بدون دليل و مدرك است، چنانكه با روايت نزول قرآن به لغت قريش تعارض دارد.(53)

بعضى معتقدند كه مراد از سبعه احرف، يعنى سبعه أوجه از معانى متقارب و قريب به هم كه به الفاظ مختلف باشد كه در نتيجه تبديل كلمه به مرداش جايز است؛ اما در صورتى كه اصل مراد حفظ شده باشد و آيه رحمتى تبديل به آيه عذاب نگردد و آيه عذابى تبديل به آيه رحمت نشود. شاهد بر اين معنى رويات ذيل است:
ابّى بن كعب: پيامبر(ص) فرمود:
اى ابّى من مورد قرائت قرآن قرار گرفتم بر يك حرف و دو حرف و سه حرف تا اينكه به هفت حرف رسيد و سپس فرمود: هيچ كدام از آنها نيست مگر اين كه شافى و كافى است، در صورتى كه گفتى: «سميعا عليما» به جاى «عزيزا حكيما» و هنگامى كه آيه عذابى به رحمت و آيه رحمتى به آيه عذاب تبديل نگرديده است.(54)
مطابق اين وجه ـ يعنى «معانى متقاربه» ـ ممكن است كلمات ذيل جايگزين شود:
الف: ادريس به جاى اِل ياسين در آيه «سلام على ال ياسين» (صافات / 130).
ب: ذهب به جاى زخرف درآيه «أو يكونَ لكَ بيتَ من زُخرف» (اسراء / 93).
ج: صوف به جاى عهن در آيه «كالعِهنِ المنفوش» (قارعه / 5)

وجه «معانى متقارب» از جهاتى باطل است كه به آنها اشاره مى‏شود:
1ـ توقيفى بودن كلمات قرآن هر كدام جايگاهى خاص دارند و فصاحت و بلاغت قرآن هم در همين جايگاه فعلى كلمات است.
2ـ اين احتمال موجب هدم اساس قرآن و موجب نفى اعجاز آن مى‏شود.
3ـ اين وجه با اين آيه از قرآن منافات دارد كه مى‏فرمايد: «قل مايكون لى أن اُبدّلهُ من تلقاء نفسى اِنْ أبتّعُ الاّ ما يوحى الىَّ انّى اخاف ان عصيتُ ربّى عذاب يوم عظيم» (يونس / 15).
خداوند در اين آيه مى‏فرمايد: «وقتى آيات روشن ما برايشان تلاوت شود، كسانى كه اميد به بقاى ما ندارند مى‏گويند قرآنى غير از اين بياور يا آن را تغيير بده. بگو من حق ندارم قرآن را از پيش خود تغيير دهم. من جز آنچه به من وحى شود پيروى نمى‏كنم. من اگر نافرمانى پروردگار را كنم. از عذاب روز بزرگى مى‏ترسم.»
4ـ با روايتى كه در تبيان در مورد تعليم پيامبر براء بن عازب را منافات دارد كه فرمود: واژه و كلمه «رسول» را موضع «نبى» در دعا قرار ندهد در آن جمله [و نبيك الذى ارسلت]. و چون تغيير دعا مشكل است، تغيير كلمات قرآن نهى بيشترى دارد.(55)

مقصود از روايت، احرف سبعه، ابواب سبعه است كه قرآن از آنها نازل شده است و آن منع و امر، حلال و حرام، محكم و متشابه و امثال شاهد اين وجه دو روايت ذيل است:
الف: ابن مسعود از پيامبر(ص): كتاب اول از باب واحد و بر حرف واحد نازل شد و قرآن بر هفت باب و بر هفت حرف كه آنها منع و امر، حلال و حرام، محكم و متشابه و امثال.(56)
ب: ابى قلابه: به من رسيده كه پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. امر و منع ترغيب و ترهيب، جدل و قصص و مثل.(57)

اين وجه نيز از جهاتى مورد خدشه واقع شده است:
1ـ تعارض با روايت ابى كريب به اسناد از ابن مسعود، كه پيامبر(ص) فرموده است: قرآن بر پنج حرف نازل شده است: حلال، حرام، محكم، متشابه و امثال.(58)
2ـ رويات دال بر ابواب سبعه مضطرب است؛ چون در مفاد آن، منع و حرام، معناى واحدى دارد و در قرآن موارد ديگرى است كه داخل ابواب سبعه نشده است؛ مانند معاد قصص و معارف.
3ـ اختلاف در معانى قرآن بر هفت حرف، با روايات دال بر توسعه بر امت كه قبلاً گذشت، مناسبت ندارد؛ چون آنها تمكن بر يك وجه هم نداشتند.

در اين وجه به وجوه اختلاف در قرائات اشاره شده است كه به هفت شكل متصور است:
1ـ تغيير حركت بدون تغيير در معنى و صورت؛ مانند «هُنّ اطهر لكم» به ضم و فتح اطهر.
2ـ تغيير معنى به وسيله تغيير اعراب بدون تغيير در صورت؛ مانند «ربّنا باعد بين اسفارنا» به شكل امر و ماضى.
3ـ تغيير معنى به وسيله حروف بدون تغيير در صورت؛ مانند «كيف ننشزها» به شكل زاء و راء.
4ـ تغيير صورت بدون معنى؛ مانند «كالعهن المنفوش» و «الصوف المنفوش».
5ـ تغيير صورت و معنى «طلح منضود» و «طلع منضود».
6ـ تقديم و تأخير در آيه «جاءت سكرة الموت بالحقّ» و «سكرة الحق بالموت».
7ـ زيادت و نقصان؛ مانند «حافظوا على الصلوات و الصلاة الوسطى» و صلاة العصر و مانند: «امّا الغلام فكان أبواه مؤمنين» و كان كافرا.(59)

در فصل چهارم به بررسى روايت يا رواياتى كه در جوامع حديثى شيعه نقل شده و با روايت «احرف سبعه» متعارض است مى‏پردازيم. برخى از علماى شيعه روايت نزول قرآن را بر هفت حرف قبول ندارند و آن را به جهات ذيل مردود مى‏دانند:
1ـ تعارض با رويات صحيحه از امام صادق(ع): كلينى از حسين بن محمد از على بن محمد از وشاء از جميل بن دراج از محمد بن مسلم از زرارة از امام جعفر صادق(ع): قرآن واحد است و از نزد واحد نازل شده و لكن اختلاف از ناحيه روايان آمده است.(60)
2ـ تعارض با روايت ديگرى از امام صادق(ع) كه روايت چنين است: كلينى از على بن ابراهيم از پدرش از ابن ابى عمير از عمر بن اُذينه از فضيل بن يسار: به ابى عبدالله گفتم: مردم مى‏گويند: قرآن بر هفت حرف نازل شده. پس حضرت فرمود: «كذبوا»؛ دروغ مى‏گويند دشمنان خدا، قرآن بر حرف واحد و از نزد واحد نازل شده است.(61)
با وجود روايت متعارض كه در سند آن‏ها بزرگان حديث مانند زراره و محمد بن مسلم و جميل بن دراج و ...آمده است و مرحوم كلينى در كتاب شريف كافى آن را ثبت نموده است، توجيه روايت سبعه احرف مشكل خواهد بود و در مقام تعارض، اولويت با روايت صحيحه از امام صادق(ع) است كه نزول قرآن بر هفت حرف را انكار مى‏كند.

با توجه به اينكه نظر مشهور شيعه اين است كه قرآن و قرائات دو حقيقت متمايز از هم هستند و قرآن متواتر ولى قرائات سبعه متواتر نيست، گرچه مورد تأييد است و قرائت آن جايز و در قرائت آنها ترخيص داده شده، و با توجه به اين كه روايت صحيحه از امام صادق(ع) وجود دارد كه مى‏فرمايد: «انّ القرآن واحد نزل من عند واحد و لكنّ الاختلاف بجيى‏ء من قبل الرواة»؛ يعنى قرآن واحد و از نزد واحد صادر و نازل شده و اختلاف از ناحيه روات ايجاد شده است، كه به عنوان روايت متعارض ذكر آن گذشت، دو راه وجود دارد:
1ـ طرد روايت «احرف سبعه» در صورت صحت سند به جهت معارضه با روايت صحيحه آنچنانكه حضرت آية الله خوئى(62)، اين معنى را قبول نموده است، و احتمال بر اينكه روايت احرف سبعه ممكن است مجهول باشد.
2ـ حمل روايت «احرف سبعه» بر دو معناى ذيل:

كه شرح هر يك از آنها گذشت و در آن صورت ممكن است كه روايت منقول از امام صادق(ع) را حمل بر اين كنيم كه ناظر بر تفسير قرآن بر غير وجه مجاز آن است. در اين صورت موجب خروج قرآن از نص اصلى مى‏گردد كه حضرت فرمود: «كذبوا اعداء الله»؛ يعنى دشمنان خدا دورغ مى‏گويند. شكل دوم به جهت ضعف اسناد، خصوصا آنچه در جوامع حديثى شيعه هست، قابل بحث است.