بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح‏بوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گران‏بهایی از خود به یادگار گذارده‏اند و این‏مطالعات پیوسته ادامه دارد.
بر پایه مدارک موجود،اولین کسی که درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای 89)بود.نام برده‏کتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت که شامل انواع قرائت‏های‏مختلف آن دوره می‏باشد.سپس حسن بصری(متوفای 110)کتابی در عدد آیات‏قرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای 118)رساله‏ای در اختلاف مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبة بن نصاح مدنی(متوفای 130)کتاب‏«الوقوف‏»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای 141)نخستین‏کسی است که پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات کتاب نوشت.محمد بن سائب‏کلبی(متوفای 146)اول کسی است که در«احکام القرآن‏»کتاب نوشت.مقاتل بن‏سلیمان(متوفای 150)نخستین نویسنده‏ای است که درباره‏«آیات متشابهات‏»
کتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمی(متوفای 154)کتاب‏«وقف و ابتدا»و«قرائات‏»را نوشت.حمزة بن حبیب یکی از قراء سبعه(متوفای 156)در فن قرائات‏کتاب نوشت.
یحیی بن زیاد فراء(متوفای 207)کتاب‏«معانی القرآن‏»را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین کتاب‏«اختلاف اهل کوفه و بصره و شام در مصاحف‏»و کتاب‏«جمع و تثنیه در قرآن‏»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدی(متوفای 207)
کتاب‏«رغیب‏»در علوم قرآنی و«غلط رجال‏»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنی(متوفای 209)کتاب‏«اعجاز القرآن‏»در دو جزء و«معانی القرآن‏»را نوشت.او اول‏کسی است که در اعجاز قرآن کتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای 224)کتاب‏های فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول کسی است که دراین زمینه به طور گسترده کتاب نوشته است.از جمله کتب او«فضائل القرآن‏»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن‏»،«ناسخ و منسوخ‏»و«اعجازالقرآن‏»و...،را می‏توان نام برد.علی بن مدینی(متوفای 234)در«اسباب نزول‏»
کتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود 250)کتاب‏«ناسخ و منسوخ‏»را نوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای 264)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنی‏»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای 268)
«ثواب القرآن‏»و«کتاب القرائة‏»را تالیف کرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبة)
(متوفای 276)کتاب‏های:«تاویل مشکل القرآن‏»و«تفسیر غریب القرآن‏»و«اعراب‏القرآن‏»و«قرائات‏»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوی(متوفای 286)
کتاب‏«اعراب القرآن‏»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای 294)کتابی در آن چه در مکه و مدینه نازل شده و نیز کتاب‏«فضائل القرآن‏»
را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای 299)رساله‏ای در انواع‏آیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطی متکلم امامی(متوفای 307)کتابی در«اعجاز قرآن‏»
نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای 309)
کتاب‏«الحاوی‏»در علوم قرآنی در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسی‏نوبختی(متوفای 310)کتاب‏«التنزیه و ذکر متشابهات القرآن‏»را نوشت.ابو بکر بن‏ابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای 316)کتاب معروف‏«المصاحف‏»
و«الناسخ و المنسوخ‏»و رساله‏ای در«قرائات‏»نوشت.ابن درید ابو بکر محمد بن‏الحسن ازدی(متوفای 321)کتابی در«غریب القرآن‏»نوشت.ابن مجاهد ابو بکراحمد بن موسی(متوفای 324)کتاب‏«السبعة فی القراءات‏»را نگاشت.ابو البرکات‏عبد الرحمان انباری(متوفای 328)«البیان فی اعراب القرآن‏»و«عجائب علوم‏القرآن‏»را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(متوفای 329)
کتاب‏«فضائل القرآن‏»را تالیف کرد.ابو بکر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای 330)کتاب معروف‏«غریب القرآن‏»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای 338)کتب‏«اعراب القرآن‏»،«الناسخ و المنسوخ‏»و«معانی القرآن‏»
را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی کرخی(متوفای حدود 360)کتاب‏«نکت القرآن‏»را تقریر کرد.ابو بکر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای 370)
کتاب‏«احکام القرآن‏»را در سه جلد بزرگ تالیف کرد.ابو علی فارسی(متوفای 377)
کتاب‏«الحجة فی القراءات‏»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای 385)دراحکام القرآن کتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای 386)کتاب‏«النکت فی اعجاز القرآن‏»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای 388)کتاب‏«الاستغناء»در علوم قرآنی را در 20 مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستی‏خطابی(متوفای 388)کتاب‏«بیان اعجاز القرآن‏»را تالیف کرد.
ابو بکر محمد بن طیب باقلانی(متوفای 403)کتاب‏«اعجاز القرآن‏»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای 404)«تلخیص البیان‏»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل‏»در متشابه قرآن را تصنیف کرد.ابو زرعه‏عبد الرحمان بن محمد(متوفای حدود 410)کتاب‏«حجة القرائات‏»را به رشته‏تحریر در آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفای 410)کتاب‏«الناسخ و المنسوخ‏»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای 413)«اعجازالقرآن‏»و«البیان‏»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضی‏عبد الجبار(متوفای 415)«متشابه القرآن‏»و«تنزیه القرآن عن المطاعن‏»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای 418)«خصائص القرآن‏»راتالیف کرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای 430) «البرهان فی علوم‏القرآن‏»را نوشت.ابو محمد مکی بن ابی طالب(متوفای 437)«الکشف عن وجوه‏القراءات السبع‏»را در دو جزء بزرگ تالیف کرد.ابو عمرو دانی(متوفای 444)
«التیسیر»در قرائات سبع و«المحکم‏»در نقطه گذاری مصحف و«المقنع‏»را در رسم‏الخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای 456)
«الناسخ و المنسوخ‏»را نوشت.ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای 468)«اسباب النزول‏»و«فضائل القرآن‏»را تالیف کرد.ابو بکر عبد القاهرجرجانی(متوفای 471)«الرسالة الشافیه‏»در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.
ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای 502)«المفردات‏»در الفاظ‏غریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بکر محمد بن عبد الله،ابن عربی(متوفای 543)
«احکام القرآن‏»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر کرمانی(متوفای حدود 550)«اسرار التکرار فی القرآن‏»را تالیف کرد. ابو جعفر محمد بن‏علی بن شهر آشوب(متوفای 588)«متشابهات القرآن و مختلفه‏»را تقریر نمود.
ابو محمد قاسم بن فیره شاطبی(متوفای 590)«حرز الامانی‏»قصیده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن علی بن جوزی(متوفای 597)
«فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن‏»و«المجتبی فی علوم القرآن‏»را تالیف کرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسین عکبری(متوفای 616)«املاء ما من به الرحمان‏»دراعراب قرآن را نوشت.علی بن محمد سخاوی(متوفای 643)«جمال القراء و کمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف کرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفای حدود 650) رساله‏ای در لغات قبائل عرب که در قرآن آمده نوشت.ابن‏ابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفای 654)«بدیع القرآن‏»را به رشته‏تحریر در آورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفای 660)«مجاز القرآن‏»راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن اسماعیل(متوفای 665)
«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنی تالیف کرد.محمد بن ابی بکر رازی(متوفای 666)«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامع‏ترین کتاب در علوم قرآنی نوشته شد.این مهم بر دست‏توانای امام بدر الدین محمد بن عبد الله زرکشی(متوفای 794)انجام گرفت.کتاب او«البرهان فی علوم القرآن‏»نام دارد که در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنی بحث‏کرده و در این باب استقصاء کامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بن‏جماعه(متوفای 733)«کشف المعانی‏»در متشابهات قرآن را تالیف کرد.کمال‏الدین عبد الرحمان بن محمد حلی معروف به ابن العتائقی(متوفای 770)«الناسخ‏و المنسوخ‏»را نوشت.
جلال الدین بلقینی شیخ و استاد جلال الدین سیوطی(متوفای 824)«مواقع‏العلوم فی مواقع النجوم‏»را در انواع پنجاه‏گانه علوم قرآنی نوشت،که ابتداجلال الدین سیوطی کتاب معروف خود را بر آن پایه گذاری نمود.سپس بر کتاب‏برهان زرکشی دست‏یافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروف‏ترین و جامع‏ترین کتاب در علوم قرآنی کتاب‏«الاتقان‏»فی‏علوم القرآن،بر دست‏برومند جلال الدین سیوطی(متوفای 911)نوشته شد.البته‏این کتاب را باید از شاه کارهای قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنین وی کتاب معروف‏«معترک الاقران‏»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بن‏محمد بن جزری(متوفای 833)کتاب‏«النشر فی القراءات العشر»و کتاب‏«غایة النهایة‏»در طبقات قراء و کتاب‏«فضائل القرآن‏»را نوشت.
قاضی زکریا بن محمد انصاری(متوفای 926)«فتح الرحمان‏»در رفع و دفع اشکالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مکی(متوفای 930)«الاحسان‏»را در علوم قرآنی نوشت.محمد بن یحیی حلبی(متوفای 963)«القول المذهب‏»را در کلمات رومی معرب در قرآن تقریر کرد که ازکتاب‏«المهذب‏»سیوطی گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،کسانی که در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنی‏پرداخته‏اند بسیارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانی که شیواترین مباحث علوم قرآنی را دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،که مقدمة کتاب‏«المبانی‏»و مقدمه کتاب تفسیرابن عطیه که به نام‏«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدمه‏بسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبی و تفسیر ابن کثیر وتفسیر طبری از مهم‏ترین مقدمه‏ها در این زمینه است. مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان‏»
شیخ محمد جواد بلاغی،از جامع‏ترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.
«البیان‏»حضرت استاد آیت الله خویی،که مقدمه‏ای بر تفسیر است و جامع‏ترین وکامل‏ترین مباحث مهم علوم قرآنی را شامل می‏شود.مقدمه تفسیر صافی فیض‏کاشانی و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهم‏ترین مباحث در جنبه‏های نقلی علوم قرآنی‏می‏باشد. مقدمه مجمع البیان علامه طبرسی از متقن‏ترین مباحث علوم قرآنی‏برخوردار است.
از قرن یازدهم به این طرف،کتب فراوانی در تفسیر علوم قرآنی نگاشته شده که‏ذکر آن‏ها موجب تطویل است.برای نمونه نام تعدادی از آن‏ها را در مقدمه‏«التمهید»آورده‏ایم که می‏توان رجوع نمود.
از میان آثار موجود مهم‏ترین کتاب‏ها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب‏البرهان و الاتقان می‏باشند.
البرهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر زرکشی‏است.ایشان از برجسته‏ترین علما و دانش‏مندان قرن هشتم می‏باشد.ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وی در همان دیار بزرگ شده و در رشته‏های‏مختلف علوم اسلامی به سر حد استادی رسیده است.وی طبق مذهب شافعی تدریس فقه می‏کرده و فتوی می‏داده است.او در سال 794 بدرود حیات گفت.
کتاب وی‏«البرهان‏»زبده‏ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است.این کتاب شمول‏و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علوم‏قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هر یک آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعین حال که گوی سبقت از سابقین خود ربوده،برای لا حقین الگوی گران‏بهایی‏به جای گذاشته است.
دومین کتاب،«الاتقان‏»فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان سیوطی‏است.ولادت او در اسیوط مصر به سال 849 می‏باشد(متوفای 911 در قاهره).اودر تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تالیفات‏گران‏بهایی از خود باقی گذارده است.او ابتدا کتاب استاد خود جلال الدین بلقینی(متوفای 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب نمود و بر اوافزود و به نام‏«التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وی در این کتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنی گرد آورد. سپس بر کتاب استاد استاد خود«البرهان‏»
تالیف زرکشی دست‏یافت و آن را بهتر پسند کرد و بنای کتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیاری بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوین علوم‏اسلامی را در آن فراهم کرد.امروزه این منابع از گسترده‏ترین و جامع‏ترین علوم‏قرآنی است که در اختیار محققین و پژوهش گران قرار دارد.
کتاب‏«مناهل العرفان‏»فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم زرقانی،موسع‏ترین کتاب در علوم قرآنی در عصر اخیر است و مجلس اعلای از هر مصر این‏کتاب را برای تدریس در دانش‏گاه‏های از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان‏»تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغی(متوفای 1352)که‏تحقیقی‏ترین نوشته‏ها در مهم‏ترین مسایل علوم قرآنی را شامل می‏گردد و به جهت‏اهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ‏رسیده است.این اثر بیش‏تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآن‏پرداخته است.در مقدمه تفسیر صافی دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواع‏مباحث علوم قرآنی سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»که به طور تفصیل از نظر حدیثی به مقدماتی پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر البرهان سیدهاشم بحرانی به چاپ رسیده است.مقدمه مذکور تالیف ابو الحسن عاملی اصفهانی(متوفای 1138)از شاگردان مرحوم مجلسی است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشته‏استاد علامه سید ابو القاسم خویی رحمه الله تعالی مقدمه لطیف و جامعی است دربرخی مباحث علوم قرآنی و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.
مباحث فی علوم القرآن نوشته دکتر صبحی صالح،استاد علوم اسلامی در دانش‏گاه‏لبنان شامل برخی از مباحث علوم قرآنی به صورت فشرده است.