انسان کامل انسانی است که همه ارزش های انسانی اش با هم رشد کند ؛1 هیچ کدام بی رشد نماند و همه هماهنگ یکدیگر رشد کنند تا به حد اعلا برسد . از این رونیاز به زمینه سازی دارد که با فراهم آوردن شرایط احتمال بروز رفتارها و حالات مطلوب بالا می رود .
اما پیش از آنکه به علل تکامل معنوی جوان بپردازیم ، باید بدانیم به چه مرحله ای از زندگی انسان ، دوره جوان اطلاق می شود .

بر اساس آیات قرآن ، مراحل زندگی انسان به سه دوره تقسیم می شود :
الله الٌذی خلقکم من ضعف ثمٌ جعل من بعد ضعف قوٌة ثمٌ جعل من بعد قوٌة ضعفا و شیبة یخلق مایشاء و هو العلیم القدیر2
مجموع فراز و نشیب دوران زندگی در کودکی ، جوانی و پیری خلاصه می شود . جوانی منزل قوت و نیرومندی ایام زندگی است که از دو طرف محفوف به ضعف و ناتوانی است ؛ از طرفی ضعف ایام کودکی و از طرف دیگر ناتوانی دوران پیری .
بشردرپیمودن راه زندگی مانند کوه نوردی است که یک روزدامنه ی فراز را می پیماید تا خود را به مرتفع ترین قلٌه ی کوه برساند ، و روز دیگر از دامنه ی نشیب عبور می کند تا به آخرین نقطه ی نزولی برسد . آیه ی 67 سوره ی غافر نیز به این مسئله تصریح می کند و می فرماید :
ثم یخرجکم طفلاً ثمٌ لتبلغوا اشدٌکم ثمٌ لتکونوا شیوخأ
سپس شما را به صورت نوزادی از شکم مادر بیرون می فرستد تا به کمال نیرومندی خود برسید سپس تا پیر شوید

کودک به رغبت طبیعی خود دوست دارد از هر جهت آزاد باشد و به هر کاری که مایل است دست بزند.
در این دوره ی زندگی ( از ابتدای تولد تا بلوغ )3 پدر و مادر باید به تعدیل تمایلاتش همت گمارند و از راه ادب و تربیت ، جلو خواهش های ناروای او را بگیرند ؛ از آن جهت که معلم اول کودک ، پدر و مادرند و تربیت خانوادگی اولین عاملی است که دل بی آلایش طفل را به صفات پسندیده یا ناپسند متصف می سازد.
برای رسیدن به قلٌه ی کمال ، این مرحله باید به خوبی پیموده شود. باید عواطف و احساسات صحیح کودک را رشد داد . او را با زشت ها و زیباها آشنا نمود و کم کم آداب اسلامی را به او یاد داد تا دوام و قوام یابد . در غیر این صورت به آموزش در بزرگسالی نمی توان امید چندانی داشت به این جهت که تعلیم و تعلٌم در کودکی مانند نقشی است که بر سنگی حک شده .4
فرزندان امانت خداوند به دست والدین و اجماعند . او با فطرت خدایی به دنیا می آید5، زیرا نفخه ای از روح خدا در ذات اوست.
بنابراین باید در تربیت کودکان تلاش و کوشش کرد ، قبل از آن که فکر و دلشان با سخنان نادرست مشغول شود .6

واژه جوان در زبان فارسی به معنای انسان یا حیوان یا درخت که به حد میانه ی عمر طبیعی خود ، رسیده باشد .7 در فرهنگ عربی از دو واژه «شاب» و«فتی» برای جوان استفاده شده است . در هر دو واژه شادابی و طراوت نهفته است ؛ به گونه ای که واژه شناس معروف عرب ، ابن فارس ، درتعریف فتی ازریشه ی فتی – فتو می نویسد :« بر شادابی و تازگی و جدید بودن دلالت می کند.»8 در معنای شباب نیز شکوفایی و برخورداری از حرارت نهفته است.9
در تعیین سن جوانی ، روایتی است از امام صادق -علیه السلام- که می فرمایند :
اذا زادالرجل علی الثلاثین فهو کهل و اذا زادعلی الاربعین فهو شیخ
هنگامی که سن مرد از سی سال گذشت ، میان سال است و وقتی که از چهل سال گذشت ، شیخ و پیر ، نامیده می شود 10
مفهوم این سخن آن است که دوران جوانی با بلوغ یعنی پانزده سالگی آغاز می شود و تا سی سالگی ادامه دارد .
ایام جوانی ، رسیدن به مرتفع ترین و عالیترین و مهمترین منازل زندگی است . این فرصت کوتاه به قدری ارزشمند است که در قیامت ، حسابرسی جداگانه از ایام عمر دارد .11 اما کمتر جوانی است که ارزش آن را قبل از رسیدن خزان پیری اش ، آن طور که شایسته است ، بشناسد .
اهمیت این دوره بدان علت است که ذهن جوان ، آمادگی بیشتری برای آموختن دارد ، چنان که حضرت علی – علیه السلام – می فرمایند :
انما قلب الحدث کالارض الخالیة ما القی فیها من شیء قبلته
همانا دل جوان ، مانند زمین خالی است که هر چه در آن افکنده شود ، آن را می پذیرد.12
علاوه بر آن ، در ایام جوانی است که انسان از بدن سالم برخوردار است و می تواند وظایف الهی را به نحو احسن انجام دهد . قدرت و نیروی جوانی است که می تواند بر مشکلات زندگی فائق آید و راه های سخت و ناهموار را به آسانی می پیماید . جوانی ، فرصت شادابی و نشاط است . دوران درخشندگی و فروغ زندگی است. دوران شجاعت است . جوانی ، بهار شکوفایی استعدادهای انسانی است . اما بهره گیری از این فرصت ، نیاز به مقدماتی دارد که از تربیت خانوادگی شروع می شود.

در این دوران است که دیگر آن شادابی دوران جوانی نیست ، آن آمادگی ذهنی نیست ، آن توانایی جسمی نیست . این جوان است که دارای عزم قوی و اراده آهنین می باشد . در حالی که بزرگسال اراده اش ضعیف است و کم کم این ناتوانی و فرسودگی بیشتر می شود و هر سال از سال قبل ضعیف تر می شود و آن قدر این راه نشیب را می پیماید ، تا به نهایت درجۀ ناتوانی برسد .