حديث نزول قرآن بر هفت‏حرف‏ تفسيرهاى فراوانى پيدا كرده است. به‏نظر مى‏رسد، بديعترين تفسير از آن حضرت امام خمينى است. وى احتمال‏داده است كه مراد از آن، مراتب هفتگانه نزول قرآن باشد كه عبارتند از:حضرت علميه، حضرت اعيان، حضرت اقلام، حضرت الواح، حضرت‏مثال، حس مشترك و شهادت مطلقه.

در روايات فريقين آمده است كه قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است‏[1].عليرغم آنكه تاكنون به منظور تبيين مفاد اين حديث‏حدود چهل قول اظهار شده‏است [2]، لكن همچنان در خور بحث و تبيين به نظر مى‏رسد. مهمترين نظرى كه دراين زمينه ارايه شده، اين است كه اين حديث ناظر به الفاظ قرآن نيست؛ بلكه ناظر به‏محتواى قرآن است. برخى فت‏حرف را به معناى هفت‏بطن قرآن گرفته‏اند [3].حضرت امام خمينى نيز بر همين نظر است؛ اما تبيينى كه ايشان ارايه كرده، بديع به‏نظر مى‏آيد. در اين مقاله سعى مى‏شود، نظر بديع وى بررسى گردد.

برخى از مهمترين اقوالى كه در تبيين اين حديث اظهار شده [4]، به شرحى است كه‏در پى مى‏آيد.
الف. اختلاف لهجات: برخى مقصود از هفت‏حرف را لهجاتى دانسته‏اند كه درميان عربها رايج‏بوده است؛ براى مثال بعضى حرف ق‏ را كاف‏ و برخى همزه‏تلفظ مى‏كردند. اينان بر اين نظرند كه قرآن به تمامى لهجات نازل شده تا مردم تمام‏قبايل بتوانند قرآن را بخوانند.
ب. اختلاف الفاظ: بعضى مى‏پندارند كه مقصود از اين حديث آن است كه قرآن‏به الفاظ مختلف، ولى در معنا نزديك به هم مانند عجل، اسرع و اسع نازل شده است.
ج. اختلاف معانى: برخى گويند: مراد از هفت‏حرف، معانى مختلفى مانند زجر،امر، حلال، حرام، محكم، متشابه، امثال، ترغيب، ترهيب، جدل، قصص، مثل و نظايرآنهاست.
د. بطون هفتگانه: چنانكه آمد، بعضى هفت‏حرف را ناظر به بطون قرآن‏دانسته‏اند.
هريك از اقوال، كاستيها و ابهاماتى دارد كه در اين مجال فرصت‏بحث از آنهانيست[5] و تنها قولى كه مى‏تواند مورد قبول باشد، اين است كه قرآن داراى هفت‏بطن است .

امام خمينى قدس سره‏ در تبيين سبعة احرف‏ نظريه نوين و عارفانه‏اى را اظهارداشته است. او معتقد است: اصل قرآن امرى پيچيده و مرموز است؛ به طورى كه بايدگفت: فهم واقعى و كامل آن تنها براى ائمه معصومين ميسور است[6].
قرآن به منظور آنكه براى بشر قابل فهم شود، از مقام غيب تنزل يافته است. تنزل‏آن در هفت مرتبه صورت گرفته است و قرآن موجود نازله هفتم آن است[7].
حضرت امام گاهى از اين هفت مرتبه به هفت‏بطن تعبير مى‏كند [8] و اين با اشاره‏به اين روايت نبوى است كه فرموده است: ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطنا الى سبعة‏ابطن‏[9]؛ (براى قرآن، ظاهر و باطنى است و براى باطن هم تا هفت‏بطن وجود دارد).
از نظر حضرت امام خمينى، اصل قرآن، قبل از تنزل، از مقوله ماديات، اعراض والفاظ و به عبارت ديگر از مقوله سمع و بصر نبوده و پس از تنزل به مقوله مسموعات‏و الفاظ درآمده‏است [10].
امام خمينى علاوه بر آنكه قرآن را داراى مراتب تنزل از بالا به پايين مى‏شمارد،اعتقاد دارد كه آن مراتب، به تعداد حضرت اقلام، (3) حضرت‏الواح، (4) حضرت مثال، (5) حس مشترك (6) و شهادت مطلقه (7) .
حضرت امام در اين زمينه گويد:
[جبرئيل] آن لطيفه الهيه را تنزل داده و صاحب وحى در هر نشئه از نشئات، به‏طورى ادرك و مشاهده نموده است: در حضرت علميه به طورى، و در حضرت اعيان‏به طورى، در حضرت اقلام به طورى، و در حضرات الواح به طورى و در حضرت‏مثال به طورى، و در حس مشترك به طورى، و در شهادت مطلقه به طورى، و اين‏هفت مرتبه از تنزل است كه شايد نزول قرآن بر سبعه احرف‏ اشاره به اين معنى‏باشد[22].
سپس مى‏افزايد:
و اين معنا منافات ندارد با آنچه فرمايد: قرآن واحد من عند واحد چنانچه معلوم‏است‏[23].
حاصل مطلب آنكه امام نخستين مرتبه قرآن را حضرت علميه مى‏داند كه همان‏مرتبه الوهيت و مربوط به علم ذاتى خداوند است.
مرتبه دوم، مرتبه اعيان است كه همان مرتبه حقايق ممكنات است و از آن به اعيان‏ثابته اشياء نيز تعبير شده است و حكماء كليات را ماهيات و حقايق ثابت، و جزئيات‏آنها را هويات مى‏نامند و ماهيات آنها عبارت از صور كليه همان اعيان ثابته است[24].
مرتبه سوم، حضرت اقلام است كه همان علم تفصيلى يا عقل اول است كه از آن به‏قلم تعبير شده است و عقول را از آن جهت كه واسطه فيض صور علمى بر نفوس كلى‏و موجب وجود آنها هستند، قلم گويند.
مرتبه چهارم، حضرت الواح است كه همان محل ارتسام صور اشياء است. يعنى‏همان طور كه به واسطه قلم در لوح و صحيفه حسى، نقوش حسى ترسيم مى‏شود، ازعالم عقل نيز صور معلوم و مضبوط به صورت كلى در نفوس كلى مرتسم مى‏شود.
مرتبه پنجم، حضرت مثال است. اين مرتبه همان عالم خيال است. براى هر نوع‏موجودى صورتى خيالى و در معرض فناء است و به آن مثال مى‏گويند.
مرتبه ششم كه حس مشترك است، قلب پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم است در اين مرحله قرآن ازعالم مثال بر قلب آن حضرت متجلى شده است.
هفتمين مرتبه و آخرين و پايين‏ترين مرتبه نزول قرآن شهادت مطلق است.مقصود از آن همان الفاظ قرآن است كه مربوط به عالم ماديات و اجسام است‏از نظر حضرت امام، واسطه نزول در تنزل قرآن تا به پايين‏ترين مرحله، جبرئيل‏امين است. او قرآن را از آن حقيقت غيبى و سرير قدسى به مراحل پايين تر تنزل داده‏و گاهى در قالب يكى از مراتب ظاهر مى‏شده است. وى گويد: در اين مقام گاه شودكه آن حقيقت غيبيه و سريره قدسيه كه حضرت علميه و اقلام و الواح عاليه مشهودشده از طريق غيب نفس وسر روح شريف او به توسط ملك وحى كه حضرت‏جبرئيل است، تنزل كند، در قلب مبارك او و گاهى جبرئيل تمثل مثالى‏ پيدا كند درحضرت مثال براى او و گاهى تمثل ملكى پيدا كند و از ممكن غيب به توسط آن‏حقيقت تا مشهد عالم شهادت، ظهور پيدا كند و آن لطيفه الهيه را تنزل دهد[25].
برداشت‏حضرت امام خمينى در مورد مراتب هفتگانه تنزل قرآن و انطباق آن برحديث‏سبعة احرف، برداشتى لطيف و عرفانى است كه براى اهل ذوق و قابل فهم‏است. اما برابر آنچه از روايات بر مى‏آيد، حروف و بطون قرآن از سنخ معانى است ومى‏توان آنها را براى مردم بيان كرد و لذا براى آنان قابل فهم است.
امام صادق عليه السلام فرمود:ان القران نزل على سبعة احرف و ادنى للامام ان يفتى على‏سبعة وجوه‏[26]؛ (قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است و امام دست كم مى‏تواند برهفت وجه فتوى دهد).
و امام باقرعليه السلام فرمود: تفسير القرآن على سبعة احرف، منه ما كان و منه مالم يكن بعدذلك تعرفه الائمه‏[27]؛ (تفسير قرآن بر هفت‏حرف است. برخى از آن تحقق يافته وبرخى از آن تحقق نيافته است و ائمه بر آن آگاهند).
شخصى نزد امام باقر عليه السلام آمد و از تفسير آيه‏اى سؤال نمود و امام به وى پاسخ داد.هنگامى كه آن فرد از مجلس بيرون رفت، حضرت به راوى فرمود: هذا تفسيرها فى‏ظهرالقرآن، افلا اخبرك بتفسيرها فى بطن القرآن؟ قلت: وللقرآن بطن و ظهر؟ فقال‏عليه السلام: نعم‏ان لكتاب الله ظاهرا و باطنا و معانى‏[28]. (اين تفسير مربوط به ظاهر قرآن است ، آيانمى‏خواهى از تفسير باطنى آن تو را خبر دهم؟ ،گفتم: مگر قرآن داراى ظاهر و باطن‏است؟ حضرت فرمود: آرى، كتاب خدا داراى ظاهر و باطن و معانى است).

براى حديث نزول قرآن بر هفت‏حرف معانى متعددى اظهار شده است. در ميان‏اين معانى بديعترين معنا از آن حضرت امام خمينى است. او با بينشى عرفانى خوداحتمال داده است كه مراد از هفت‏حرف مراتب هفتگانه قرآن از مرحله غيب تامرحله شهادت باشد.