تفسير و تعليم كتاب حكيم، بنابر مفاد آيه‏هاى قرآن، از شئون رسالت و در مرتبه مسئوليت‏هاى اصولى پيامبرصلى الله عليه وآله قرار دارد «كَمَآ أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ ءَايَتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ اَلْكِتَبَ وَ اَلْحِكْمَةَ» بقره/151
«وَأَنزَلْنآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِم» نحل/45
تفسير قرآن توسّط پيامبرصلى الله عليه وآله شامل بيان معانى آيات و كشف و تبيين آنها بوده است.××× 1 طباطبايى، محمد حسين، الميزان، 4/1. ×××
در دوران صحابه، طبقه اول از مفسران همانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابى بن كعب، وزيد بن ثابت و... تفسير قرآن، با رويكرد به بيان معانى آيات و توجه به ويژگى‏هاى ادبى آن شكل گرفت، استدلال به آيات قرآن براى فهم آيات ديگر و بهره‏گيرى از روايات تفسيرى پيامبرصلى الله عليه وآله در دوران صحابه اندك است.××× 2 همان و ذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون، 97/1. ×××
تفسير كتاب كريم را در دوران مفسران از صحابه با مشخّصه‏هاى ذيل مى‏توان بازشناخت:
1- تفسير يا بيانى كوتاه و اجمالى.
2- بسنده كردن به معانى لغوى - كلمات و عنوان‏ها - در آيات قرآن.
3- محدود بودن استنباطات فقهى از آيات الاحكام.
4- پيدايش دوران نخستين بيان حديث در جريان تفسير.××× 3 ذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون، 98/1. ×××
در دوران تابعان مؤلّفه‏هاى ديگرى تفسير وارد مى‏گردد:
الف - بخش زيادى از اسرائيليّات در كار.
ب - شكل‏گيرى مدرسه‏هاى تفسيرى و روايت‏گرى هر يك از تابعان از امام خود.
ج - گرايش‏هاى مذهبى در تفسير.
د - گسترش و افزايش اختلاف در ديدگاه‏هاى تفسيرى تابعان.
مراحل نخستين تاريخ تفسير با همه تفاوت‏ها، نكته اشتراكى دارد و آن عدم تدوين تفسير كامل در اين دوره‏هاست.
تفسير كتاب حكيم، بعد از دوران تابعان به مرحله جديدى وارد گرديد، عوامل بسيارى در اين دوران جديد از تاريخ تفسير اثرگذار بوده‏اند كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1- گسترش جغرافيايى سرزمين‏هاى مسلمان‏نشين در پى جنگ‏هاى حاكمان بعد از پيامبرصلى الله عليه وآله.
2- ارتباط و تعامل فكرى مسلمانان با پيروان مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.
3- ورود مباحث و مسائل عقلى، فلسفه يونان، در دوره‏هاى پايانى حكومت بنى‏اميّه و گسترش گفت‏وگوها و مناظرات علمى در موضوعات و بحث‏هاى عقلى و...××× 4 طباطبايى، محمد حسين، الميزان، 5/1. ×××
مجموعه اين عوامل فضاى جديد، متنوّع و گسترده‏اى را در حوزه فكر و انديشه مسلمانان پديد آورد و انديشمندان و عالمان را به جست‏وجو و پاسخ‏گويى عالمانه و مدبّرانه به نيازهاى علمى، دينى مسلمانان در شرايط جديد فرامى‏خواند.
مرجعيّت كتاب حكيم، عليم، خبير، در آن هنگامه علمى، فكرى، راه و روش ستودنى است كه انديشمندان دين‏باور را به خود بازخوانده است. زيرا در آن شرايط علمى - تاريخى، تنها مجموعه معتبر و مدوّن و مورد اتّفاق تمامى مسلمانان با مشرب‏ها و مذاهب و فرقه‏هاى مختلف - كه از يك سو پاسخ‏گوى نيازهاى مؤمنان به خود و از ديگر سو در بردارنده معارف آگاهى‏ها و علوم قابل مناظره و عرضه به پرسشگران بيرونى و مخالفان باشد - قرآن مجيد است.
متن مقدّسى كه، كتاب حكيم، خبير، عليم و مبين××× 5 يونس / 1، هود / 1، انعام / 59، واقعه / 77. ××× است. كتابى كه هدايتگرى و راهبرى‏اش شك‏ناپذير××× 6 بقره / 3. ××× و در بردارنده تبيان هر چيز،××× 7 نحل / 89. ××× دليل روشن خداى××× 8 انعام / 157. ××× و نيكوترين سخنان.××× 9 زمر / 22. ×××
بدون ترديد، گزينش و انتخاب اين مرجعيّت علمى با منزلت و مكانت خاص وحيانيّت كه برآيند درايت و فرزانگى گزينش‏گران آن بوده است، از سويى موجب استوارى استدلال‏ها و گرايش‏هاى علمى مراجعه كنندگان گرديده و از سوى ديگر در ابطال و رد ديدگاه‏هاى مخالفان علمى به كار مى‏آمد.
بررسى، ابعاد و پيامدهاى اين رويكرد عالمان دين به عرصه تفسير، مجال مستقل و فرصت ديگرى مى‏طلبد. آنچه در اين نوشتار بدان اشارت مى‏رود، دستاورد پر حجم و عظيم علمى، فكرى است كه از اين رهگذر به جاى مانده است.
گنجينه عظيم متون و منابع تفسيرى بخش گسترده‏اى از تاريخ علمى مدوّن مسلمانان است كه در پرتو كلام و كتاب خدا شكل گرفته است.
بيش از هزار سال نوشتار تفسير، تمامى محورها و موضوعات حوزه‏هاى علمى دينى مسلمانان را كه در اين قرن‏ها با آن درگير بوده‏اند مورد توجّه و تحقيق قرار داده است. در اين جريان فراگير علمى به دشوارى مى‏توان مكتب فكرى و يا گرايش خاصّى را يافت كه با رويكرد خاص خود به عرصه تفسير پا ننهاده و يا اثرى مكتوب از خود به يادگار نگذارده باشد.
منابع و متون تفسيرى، برآمد سطح و مراتب تعالى و رشد و بالندگى انديشه بشرى در جهت فهم كلام وحيانى است، اين دوره از حيات علمى مسلمانان نه تنها در تاريخ علم دينى از برجستگى‏هاى ممتازى برخوردار است، كه در تاريخ علم داراى منزلت و مكانت برجسته‏اى است.
جايگاه تاريخى دانش تفسير، با رويكرد معرفت شناسانه درون دينى بيش از هر مشخّصه ديگر، درستى راه و روش نخبگان و فرهيختگان را در مرجعيّت قرآن، در تاريخ انديشه و فكر دينى مى‏نماياند.
هرگاه و در هر جاى، به هنگام تحوّلات فكرى، اجتماعى در حوزه‏هاى مختلف انديشه و معرفت دينى، رويكرد به قرآن و تفسير درست آن مورد بى‏مهرى قرار گرفته و يا كم‏رنگ شود، نقطه خطا آغاز گرديده و تا بازگشت به قرآن تداوم مى‏يابد.
البته اصل در شناخت دين و مقولات آن متن متقن، صحيح و معتبر، كتاب وحى است. و آنچه نام تفسير در سطوح و مراتب متفاوت بر خود دارد، برآمده از انديشه‏هاى بشرى، و فاصله كلام خالق با سخن مخلوق است.
مجموعه تفاسير حلقه وصل مناسب و متناسب راه‏يابى به فهم درست قرآن مى‏باشد؛ زيرا، نوشتارهاى تفاسيرى حاصل تلاش عالمانه و ژرف‏نگرى‏هاى محققانه دانشمندان دين‏باورى است، كه هر يك به اندازه ظرفيّت خويش از آبشخور علوم بهره گرفته‏اند و دوره‏هايى بس دراز مدّت در ساخت ايمان خود با تعبّد فكرى و ذهنى برخاسته از نورانيّت ايمان، با تمام استعداد و ظرفيّت علمى در جهت فهم كلام خداوند به تفسير كتاب حكيم روى آورده و تلاش‏ها و تحقيقات علمى خود را در شكل تفسير ارائه نموده‏اند.
چشم‏پوشى و يا غفلت، از اين همه كار عالمانه و ثمرات آن ناديده انگاشتن آثار علمى ايمان عالمان و روشنگرى‏هاى هدايت‏هاى علمى قرآن نسبت به انديشمندان و نخبگان دين باورى است كه در آستانه فهم قرآن تلاش كرده‏اند.
بهره‏گيرى از منابع تفسير در پژوهش‏هاى دينى از لوازم بايسته‏اى است كه در مرحله نخست، روند پژوهش را در مسير منطقى قرار داده و در مرحله بعد به دريافت‏هاى مستند و برگرفته از منابع و متون اوليه دين نزديك مى‏كند.
آنچه بايستگى تحقيق و جست‏وجو در تفاسير را افزايش مى‏بخشد، روش بيانى قرآن در طرح و بررسى موضوعات است.
در قرآن مجيد، در آيه‏هاى متعدّد و با بيان‏هاى متنوّع به معارف مرتبط با موضوع واحد اشاره شده است، گاهى تناسب زمينه‏ها و بسترهاى بيانى طرح و اشاره به موضوع را در آيه موجب شده است، و گاهى شرايط و موقعيت‏هاى مخاطبان سبب نزول آيه و اشاره به آن موضوعى با بيان خاص گرديده است.
دست‏يابى، شناخت و ارائه ديدگاه جامع قرآن در هر موضوع با توجه به روش ياد شده و تعدّد آيات، بهره‏گيرى رازآلود، استفاده گسترده و فراگير از عنوان‏هاى مترادف و هم معنى، نيازمند گردآورى تمامى آيات و توضيحات پيرامونى است. با تكميل محورهاى اطلاعاتى در آيات نسبت به موضوعى مشخّص مى‏توان نظرى جامع در موضوع خاص ارائه نمود كه تنها با استفاده از متون و منابع تفسيرى ممكن و مقدور است.
تنوّع بيانى و كاربرد الفاظ و عنوان‏هاى عام و كلى در آيه‏هاى قرآن، همراه با نگاه چند سويه به موضوعات، ميزان كارايى فرهنگ‏ها و معجم‏هاى لفظى را براى تحقيق در موضوعات قرآن كاهش داده است.
پژوهش كامل در موضوعاتى همانند، خداشناسى، در قرآن نيازمند جست‏وجوى موضوعى در ده‏ها موضوع و عنوان كامل ديگر است.
موضوعاتى همانند: آفرينش، اسماء حسنى، اسم اعظم، اسماء و صفات، با توجه به وجود معارف خاص در هر يك و صفت به صورت مشخص و به صورت تركيب و متناسب و با ضميمه به موضوع آيه شريفه، يعنى برهان امكان، برهان تمانع، برهان عليت، برهان نظم و...
گستردگى اطّلاعات اثرگذار در تكميل و تكامل پژوهش محدود به عنوان‏هاى خاص نيست، بلكه در عنوان‏هايى، همانند آفرينش، آموزش، انسان، اراده، اجتهاد و... اين گستردگى وجود دارد.××× 01 محققان با مراجعه به فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام يافته جلد سوّم فرهنگ موضوعى تفاسير، ص 2035 به ابعاد و گستردگى پيوندهاى موضوعى آشنايى بيشتر و عينى پيدا خواهند نمود. ×××
ارتباط معنايى عنوان‏هاى مختلف با يكديگر در رابطه متقابل تكميل و تكامل معنى و اطلاعات در موضوعاتى كه از يك يا چند جهت به يكديگر مرتبط هستند جست‏وجو و مراجعه به منابع علمى را - كه به اين ارتباطات علمى و رابطه معنايى دست يافته‏اند - ضرورى مى‏نمايد.
تفاسير قرآن مجيد، عموماً به مناسبت مفاد آيات قرآن به روابط علمى موضوعات اشاره نموده‏اند.
تفاسير قرآن چنانچه بايسته است مورد مراجعه گسترده و فراگير قرار نمى‏گيرد. عوامل متفاوتى در اين روند اثرگذار بوده‏اند.
دشوارى دست‏يابى به اطلاعات موضوعات در بيش از ششصد جلد كتاب و متن تفسيرى با بيش از يك‏صد و هشتاد هزار صفحه××× 11 آمار دوره‏هاى كتاب‏هاى تفسيرى با شمارگان صفحات در فاز اول و دوم و سوم فرهنگ موضوعى تفاسير. ××× از عوامل بنيادين كاهش روند مراجعه و دريافت اطلاعات از تفاسير است.
نبود اطلاعات نظام واره، فهرستگان جامع موضوعى و... از محتوا و اطلاعات منابع و متون علمى و مرجع، پژوهش‏هاى دينى را در مراحل مختلف با آسيب‏هاى جدى در شكل و محتوا همراه نموده است.
برنامه‏ريزى چند سويه و علمى، در جهت طبقه‏بندى اطلاعات و نظام‏بخشى آنها و ارائه سامان يافته محتوى منابع و متون مرجع از اولويّت‏هاى نخست عرصه پژوهش‏هاى دينى است.
مركز فرهنگ و معارف قرآن، از كانون‏هاى پژوهشى است كه در مراحل نخست، تلاش‏هاى پژوهشى خود را با نگاه و برنامه‏ريزى علمى و كارشناسانه همراه نموده است.
اگر چه فرهنگ‏ها و معجم‏هاى موضوعى - بعد از گذر از دوره نگارش معجم‏هاى لفظى - در حوزه متون دينى مورد جريان پژوهش قرار گرفته است. امّا كاربرى روش‏هاى علمى، رعايت ضوابط و اصول علمى اطلاع‏رسانى، پيش نياز انجام صحيح و افزايش آثار و ثمرات كاربردى اين پژوهش‏ها است.
برنامه ريزى براى پژوهش، با تعيين اهداف بلند مدّت و با توجه به زير ساخت‏ها و پيش نيازها انجام گرفت، با نگاه علمى به برنامه‏ها، پروژه‏هاى كاربردى و مستقلى تعريف و اجرا گرديده است.
تنظيم و تدوين تفسير موضوعى جامع قرآن مجيد از اهداف بلند آرمانى است كه نيازمند آماده‏سازى اطّلاعات متفاوتى است كه پروژه‏هاى پژوهشى چندى در آن جهت طراحى و انجام يافت:
1- دست‏يابى به همه معارف در موضوعات قرآنى نيازمند استخراج تمامى ابعاد موضوعات طرح شده در جاى‏جاى قرآن و با عبارات و عنوان‏هاى متفاوت است. طرّاحى و انجام تفسير راهنما با اين هدف انجام يافت.
كار به يادماندنى تفسير راهنما در 20 جلد كه با نوآورى و دورانديشى قرآن پژوه فرزانه آية اللَّه هاشمى رفسنجانى طرّاحى و به همّت مفسّران و محقّقان ارجمند آن پايان يافت، گام بلند و نخستين در جهت آماده‏سازى موضوعات براى تدوين فرهنگ موضوعى قرآن به شمار مى‏رود.
2- ارائه الگوى ساختار معارف قرآن به سامان بانك اطلاعات حوزه قرآن يارى درخورتوجهى مى‏رساند و دستيار مناسبى در جهت ارائه پژوهش‏هاى ساختارى موضوعات و معارف قرآن.
3- طبقات آيات قرآن، فراتر از طبقه‏بندى عام و كلى آن، برابر با نظام قابل ارائه و مستند به آيات قرآن، با نگاه به تمامى آيات در موضوع واحد و از تمامى جهات، تفسير موضوعى را با جامعيت و غنا همراه مى‏سازد، برآورد اين مهم در كليد راهيابى به موضوعات و معارف قرآن - فرهنگ قرآن - تعريف شده است.
4- كتاب‏هاى تفسيرى پرشمارى كه در طول بيش از هزار سال نگارش يافته است، در بردارنده معارف و اطلاعات و نكته‏ها و لطائف و اشارات راهگشايى است كه در جهت فهم درست و صحيح كلمات و آيات قرآن كارايى بسيار دارد.
اشراف و دست‏يابى به اين اطلاعات، پژوهشى را مى‏طلبيد كه اكنون با نام فرهنگ موضوعى تفاسير، شناخته مى‏شود.
فرهنگ موضوعى تفاسير در نگاه به تفسير موضوعى جامع قرآن كريم جايگاه كليدى نسبت به معارف قرآن دارد كه در تمامى پژوهش‏ها در حوزه معرفت دينى نقش شكل بخشى به نظام و ابعاد پژوهش را به خود اختصاص داده است.
در فرهنگ موضوعى، پژوهشى علمى و مستند در جهت راه‏يابى و تعريف موضوعات و رابطه علمى متقابل و ارتباط معنايى عنوان‏ها و اصطلاحات كلامى، فقهى، حقوقى، اجتماعى انجام يافته و به صورت نظام واره ارائه گرديده است.

1- تدوين آيين‏نامه
با هدف ارائه روش به محقّقان طرح، و در جهت پژوهش هماهنگ، آيين‏نامه روش‏ها و اصول موضوع‏نگارى از تفاسير، براساس اهداف پروژه تدوين و مورد استفاده قرار گرفت.
2- پژوهش گروهى
حسّاسيت مرحله پژوهش و موضوع‏نگارى، كارى جمعى را اقتضا مى‏كرد، گروه‏هاى پژوهش در راستاى افزايش اعتبار علمى و اتقان موضوعات تشكيل شد و موضوع‏نگارى از سوى گروه‏هاى ياد شده انجام مى‏گرفت.
3- هماهنگى در پژوهش
برآمد پژوهش، نيازمند هماهنگى‏هاى علمى است. با هدف اين هماهنگى‏ها، گروه‏هاى هماهنگ كننده شكل گرفت، هماهنگى در برابرى موضوعات با ضوابط و اصول تبيين شده در آيين‏نامه و متن مورد پژوهش، در اين گروه‏ها انجام يافت.
4- سازماندهى اطلاعات
تنوّع گسترده و فراگير موضوعات ثبت شده از بيش از 300 جلد تفسير، توسط ده‏ها محقّق با تفاوت ذهنيّت‏ها از يك سو، فاصله زمانى آغاز تا پايان پژوهش از سوى ديگر، نظام‏بخشى و سازماندهى اطلاعات را مى‏طلبد.
تعيين جايگاه علمى، منطقى موضوعات فرعى و چند سويه، شناخت و ارائه پيوندهاى معنايى موضوعات، ارائه عنوان‏هاى وابسته و پيوسته به جست‏وجوگران و تنظيم ارجاعات و... در مرحله سامان‏بخشى اطلاعات علمى تفاسير صورت گرفت.
در پروژه فرهنگ موضوعى تفاسير، تمامى اطلاعات با مستندسازى ارائه شده است. موضوعات و معارف موجود در اين پژوهش با استناد به پشتوانه‏هاى علمى - تشريحى كه در منابع و متون معتبر تفسيرى قرار دارد شكل يافته است.
مستندسازى اطلاعات با اين ابعاد نه تنها منزلت و اعتبار پژوهش مستند را افزايش مى‏دهد بلكه پژوهش جست‏وجوگران و كاربران را ارتقاى علمى مى‏دهد.

1- موضوعات اصلى، فرعى نظام الفبايى يافته‏اند.
2- رايج‏ترين و متداول‏ترين عنوان‏ها ثبت شده و از عنوان غير متعارف غير متداول به متداول ارجاع شده است.
3- اطلاعات سرعنوان‏هاى موضوعى خاص - كه با عنوان عام شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى‏گيرند - در سرعنوان عام آمده است. مثلاً اطّلاعات سرعنوان‏هاى «احرام»، «سعى»، «طواف» در سرعنوان عام «حج» آمده است.
البته، هرگاه سرعنوان‏هاى خاص، مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار گيرند در جايگاه الفبايى خود قرار دارند؛ همانند، «تسبيح»، «تهليل»، «ذكر» و...
4- در سرعنوان‏هاى موضوعى، «خدا»، «اسلام»ل، «قرآن»، «انسان» با توجه به گستره اطلاعات آنها، اطّلاعات عنوان‏هاى وابسته - با سرعنوان خاص خود - در جايگاه الفبايى ثبت شده است.
5- اطّلاعات اعلام اشخاص، زمان‏ها، مكان‏ها، قبيله‏ها كه در قرآن كريم به آنها تصريح و يا اشاره شده است و مفسّران نسبت به آنها اطلاعات تحليلى - توصيفى داشته‏اند در جايگاه الفبايى خود آمده است.
اعلام غير قرآنى كه در تفاسير به تناسب موضوعى مورد توجه قرار گرفته‏اند در عنوان موضوعى ثبت شده است كه با استفاده از فهرست اعلام مى‏توان بدان دست يافت.

1- موضوعاتى كه مفسّران گرانقدر به تناسب مفاد آيات و فراتر از منطوق آيه مورد بررسى قرار داده‏اند در فرهنگ موضوعى ثبت شده است.
2- برابر اصول علمى اطلاع‏رسانى، موضوعات بدون داورى و حكم خاص ثبت شده است و اين دورى از حكم نسبت به ارزش و صحّت و اعتبار آن موضوع در گرايش و يا مذاهب خاص مى‏باشد. البته در موضوعات كلامى و يا موضوعات حقوقى - فقهى، هرگاه در متن تبيين حكم و يا استدلال بر آن و يا فلسفه و بطلان كلى باشد موضوع با تمام مشخّصه‏هاى آن ثبت گرديده است؛ مانند:
دلايل اختيار انسان، دلايل اختيار خدا در فاعليت
دلايل جبر در كفر، دلايل بطلان جبر...
3- ثبت موضوعات بدون هرگونه برداشت و تطبيق انجام گرفته است، و هر موضوع بنابر دلالت مطابقى در متن كتاب ثبت شده است.
4- حجم بالاى موضوعات كلامى خاص، همانند اراده خدا، اراده انسان... و تفاوت آمارى آنها با موضوعات انسان‏شناسى و دين‏شناسى جديد، متوجّه رويكرد عصرى مفسران ارجمند به مسائل علمى است.
توجه جدّى عالمان دين پژوه به نيازهاى علمى دينداران دوران خويش و پاسخ‏گويى عالمانه به پرسش‏هاى عصرى گام‏هاى شايسته محققان است كه تبلور آن را در منابع تفسيرى شاهد هستيم.
نزديك به سه هزار سرعنوان موضوعى، همراه با موضوعات فرعى اول و موضوعات فرعى دوم، مستند به تحقيقات مفسران در اين مجموعه نظام يافته است.
موضوعات و معارف در محتوا و در عنوان‏ها با نظر به تعريف علمى - در برخى موارد با يادداشت‏هاى دامنه سرعنوان‏هاى موضوعى در متن كتاب آمده است.
قلمرو موضوعات شامل همه حوزه‏هاى علوم انسانى كه در تفاسير قرآن به آنها توجه شده است و در حوزه‏هاى كلامى، فقهى، حقوقى، اخلاق، مسائل اجتماعى و... همراه با فروع مسائل و فرعى‏هاى اول و دوم ثبت شده است:
موضوعات كليدى و روزآمدى همانند، آزادى، اراده، انتخابات، اكثريت، برگزيدگى، بيعت، حقوق، حكومت، مشاوره و... در حوزه مسائل اجتماعى.
موضوعات اسلام، اديان، اهل كتاب، دين، شريعت، كفر، مجوس، مسلمانان، مسيحيت، يهود و... در حوزه مسائل كلامى.
در حوزه فقه و حقوق: احكام، اجتهاد، اوامر، تشريع، تكليف، حق، حقوق، فروع دين، نواهى و...
در حوزه مسائل عقل: ادراك، الهام، برهان، تخيلات، تفكر، ذهن، شناخت، ظن، عقل، علم و... با ارجاع به موضوعات وابسته تنظيم شده است.
تنظيم ساختار علمى موضوعات با نظم الفبايى هماهنگ و با بهره‏گيرى از روش ارجاعات انجام يافته است و اين پژوهش مرجع و اصولى در جهت ظرفيّت‏سازى، بالا بردن توانمندى‏هاى پژوهش و در جهت ارائه ملاك و ميزان، اتقان و اعتبار پژوهش‏هاى دينى علمى است.
ساختار معارف قرآن موجود در اين مجموعه، اكنون اين ظرفيّت را در حد بالايى دارد، كه ملاك سنجش اعتبار و اتقان علمى پژوهش‏هاى كلان دينى از جهت ساختار و ابعاد تحقيق در موضوعات محور پژوهش باشد.
نظام موضوعى فرهنگ با توجّه به رابطه تكميل و تكامل اطلاعات يا موضوعات وابسته و پيوسته ثبت شده در سرعنوان‏ها شكل يافته است. به ديگر سخن، پژوهش‏هاى موضوعى در حوزه معرفت دينى با رويكرد به اين نظام مستند و علمى است كه مى‏تواند محورهاى تحقيقات خود را كامل ديده و يا با كاهش روبرو ببيند.
ارائه ساختار معارف قرآن در فرهنگ براى كانون‏هاى پژوهشى، برنامه‏ريزى‏هاى علمى، كارشناسى نيز حركتى علمى و راهبردى است كه از يك سو روشن‏گر زير ساخت‏ها و پيش نيازهاى تحقيقاتى است و از سوى ديگر نشان‏گر مرزهاى مشترك و حد فاصل حوزه اطلاعات اختصاصى.

بدون ترديد، ساختار معارف قرآن ارائه شده در فرهنگ در رسيدن به اتقان بيشتر در ويرايش‏هاى بعدى استعداد و ظرفيت تكامل را داراست اما آنچه در اين مرحله تنظيم و تدوين شده است، با قرار گرفتن در ميزان سنجش تحقيقات موضوعى، دينى برنامه‏ريزى‏هاى تحقيقاتى نظام جديدى را ارائه نموده است.
از مشخّصه‏هاى برجسته در اين مجموعه ثبت ديدگاه‏هاى مذاهب و فرق كلامى، فقهى و... صاحب‏نظران و كارشناسان حوزه‏هاى تفسير، كلام، فقه، علوم قرآن و... است.
در فاز اوّل فرهنگ موضوعى تفاسير، بيش از هفتاد مذهب، فرقه و گرايش علمى با موضوعات منسوب و منقول از آنان ثبت شده است.
موضوعات ديدگاهى، بيش از هزاران موضوع است كه با توجه به قابليّت برنامه‏هاى رايانه، اين اطلاعات در لوح فشرده صراط، قابل جست‏وجو است.
روايات تفسيرى در فاز اوّل فرهنگ به صورت موضوعى ثبت شده است.
در فاز دوّم به علامت‏گذارى خاص و جداسازى روايات تفسيرى و روايات و موارد شأن نزول به جست‏وجوگران امكان استفاده مستقل از روايات را بخشيده است.
سه هزار سرعنوان موضوعى، 16000 هزار نمايه‏هاى تركيبى، همراه با 34000 موضوع فرعى اطلاعات فرهنگ موضوعى تفاسير را تشكيل مى‏دهد.
اين موضوعات محتوا معارف بيست تفسير كامل قرآن مجيد، شامل بيش از سيصد جلد تفسير را در بردارد. كه از قرن چهارم هجرى تا دوره معاصر تدوين يافته است.
با توجه به اصول علمى اطلاع‏رسانى و ارائه مجموعه موضوعات در حجم قابل قبول، اطلاعات در سه بخش انجام شده است.
1- ارجاع در موضوعات هم معنى و مترادفات.
آگاهى ر علم
سعادت ر خوشبختى
2- سرعنوان‏هاى فرعى غير مستقل به سرعنوان‏هاى اصلى خود ارجاع شده است.
احرام ر حج
استطاعت ر حج
چنانچه عنوان با دو عنوان هم معنى و مترادف باشند به هر دو عنوان ارجاع شده است.
استطاعت ر حج
استطاعت ر قدرت
3- موضوعات فرعى - تركيبى كه از وجود نوعى رابطه اطلاعاتى ميان دو عنوان حكايت مى‏كنند، در صورتى كه اطلاعات محدود داشته باشند در يك جا آمده و از سرعنوان ديگر ارجاع شده است.
اسراف در انفاق ر انفاق
انفاق در نمازر- انفاق على بن ابى طالب‏عليه السلام
سرعنوان‏هاى موضوعى كه قلمرو اطلاعات آنها در نظر محقّقان از قبض و بسطهاى متفاوتى برخوردارند، با يادداشت دامنه محدوده اطلاعات تبيين شده است.
موضوعاتى كه مراجعه به اطلاعات آنها معارف موضوعى مورد پژوهش را تكميل نموده و يا تكامل مى‏بخشد در پايان اطلاعات با ارجاع ثبت شده است.
در جهت سرعت و سهولت دست‏يابى محققان و جست‏وجوگران در پايان اين فرهنگ موضوعى فهرست‏هايى هفتگانه تنظيم شده است.
1- فهرست الفبايى موضوعات.
2- فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام يافته.
3- فهرست اعلام، اشخاص.
4- فهرست اديان، مذاهب، فرقه‏ها.
5- فهرست جاها و مكان‏ها.
6- فهرست روزها و زمان‏ها.
7- فهرست قبيله‏ها و قوم‏ها
دستاورد پژوهش در فرهنگ موضوعى تفاسير، تجربه موفّق كار جمعى، و تحقيقات مبارك گروهى است. كه در پروژه در مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى آغاز و انجام يافت. در اين پژوهش كليدى - راهبردى كه به دو شكل، لوح فشرده، «صراط»، و مجموعه چاپ شده سه جلدى ارائه گرديده است، از آغاز تا پايان، محققان بسيارى از مشهد و قم حضور داشتند. برخى با همكارى كوتاه مدت و برخى تا پايان راه همراه بودند - توضيحات بيشتر در مقدمه كتاب ثبت شده است.
ره‏آورد اين تحقيق گروهى، تجربه جديدى در عصر اطلاع‏رسانى از حوزه معرفت دينى است. در اين رهگذر، مركز فرهنگ و معارف قرآن، با تشكر از قرآن‏پژوهانى كه تا كنون ديدگاه‏هاى خويش را ارائه كرده‏اند، از همه متفكّران و كارشناسان در خواست دارد كه ديدگاه‏هاى خويش را ارسال فرمايند.
فاز دوّم فرهنگ موضوعى با توجه به تجربيّات مرحله نخست در حال آماده‏سازى است. اطلاعات موضوع‏نگارى چهارده دوره كامل تفسيرى پايان يافته است. كه به يارى خداوند با طبقه‏بندى و ساماندهى اطلاعات نشر خواهد يافت.
پروژه فرهنگ موضوعى تفاسير، اگر چه به صورت مستقل و در جهت راه‏يابى به محورهاى تكامل اطلاعات در تنظيم و تدوين تفسير جامع موضوعى قرآن كريم انجام يافت، اما هم‏اكنون اين پژوهش در جايگاه خاص خود زمينه‏ها و بسترهاى جديد و پژوهشى را ايجاد كرده است.
در شرايط نوين ارتباطات و تحوّلات شتابزده علمى و فرهنگى، روش‏هاى علمى مقابله و برخورد با هنگامه‏ها و تحوّلات فكرى، فرهنگى در قرن‏هاى پيشين، چنانچه تبيين گردد، راه‏هاى گزينش از سهولت بيشترى برخوردار مى‏گردد.
توجه به بنيادهاى پژوهشى و پژوهش‏هاى بنيادين راهكار علمى پذيرش عالمانه پديده‏هاى روزآمد عرصه فكر و انديشه است.

آنچه هم اكنون در فرهنگ موضوعى تفاسير وجود دارد. با توجه به اصل مدلول مطابقى متن تفاسير است. جنبه علمى - تفصيلى اين‏گونه موضوعات با گرايش‏هاى متنوّع زمينه پژوهش‏هاى بسيارى را آماده نموده است كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
الف: 1- شناسايى فضاى علمى - فرهنگى دوران تدوين تفسير در سده‏هاى پيشين.
2- ميزان تأثيرگذارى گرايش‏هاى علمى بيرونى در متن تفاسير پيشينيان.
3- تشخيص و تعيين و ارائه گرايش‏هاى مثبت و پذيرفته شدن مفسران در تفسير.
4- تشخيص و ارائه گرايش‏هاى طرد شده از سوى هر مفسّر در تفسير خود.
5- امتيازات و توانايى‏هاى برجسته و مختص و علمى مفسران.
6- ميزان اثر پذيرى تفاسير دوره‏هاى متأخر از تفاسير پيشين و اثرگذارى گرايش‏هاى علمى تفسير در آيندگان.
7- تشخيص و تعيين دوران افول انديشه‏ها و گرايش‏هاى كلامى، فقهى مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.
ب: نظام معارف موجود در فرهنگ موضوعى، برگرفته از متن تفاسير، زمينه‏هاى علمى و مستند را در جهت ترسيم نمودارهاى علمى آماده نموده است. اين نمودارها با هدف شناخت تاريخى، بررسى و طرح موضوعات در منابع مكتوب دستاوردهاى پربارى به همراه دارد؛ از جمله:
- ترسيم نمودارهاى علمى از سير و جريان تحقيقات قرآنى - كليات.
- ترسيم نمودار پيدايش و رشد تحقيقات در موضوعات خاص كلامى در تاريخ و دوره‏هاى تفسيرى.
- تعيين كميّت پژوهش‏هاى فقهى در تفاسير با توجّه به گرايش‏هاى مذهبى صاحب تفسير.
- شناسايى و تعيين ميزان طرح و بررسى موضوعات اجتماعى و... پيشينه آن در تفاسير.
شناخت و تعيين ميزان و كميّت بررسى و طرح موضوعات فرقه‏ها و مذهب‏هاى خاص.
فرهنگ موضوعى تفاسير، تجربه نوينى در عرصه اطلاع‏رسانى و طبقه‏بندى اطلاعات از حوزه معرفت دينى است، اين گام بلند اگر چه در آغاز راه خويش است و با توجه به كاستى‏هاى طبيعى دوران نخست خويش نيازمند يارى و يادآورى صاحب‏نظران و قرآن پژوهان، اما انجام آن اين باور را توانمند نموده است كه پژوهش‏هاى دينى يكسره از نبود اطلاعات سامان يافته و نظام‏مند رنج مى‏برند.
دورى و گاه عدم مراجعه به منابع و متون معتبر علمى آسيب‏هاى بسيارى را بر پژوهش و عرضه آن وارد مى‏سازد و جريان فراگير دين پژوهى با توجه به ضعف روش‏هاى اطلاع‏رسانى علمى و فاصله بسيار آن با مسير مطلوب و كارآمد و به روز خود از نيازهاى عصرى گام‏هايى فاصله دارد.
نگاه كمّى و آمارى به پژوهش‏ها، بسنده كردن به حجم آنها، غفلت و يا چشم‏پوشى از منزلت، اعتبار و اتقان و علميّت در پژوهش، كاربرد و جايگاه پژوهش‏ها را تحت تأثير قرار داده و برآيند علمى جريان پژوهش را در حوزه‏هاى خاص به مخاطره افكنده است.