مفتي بزرگ "جامع الازهر" مصر، مرحوم شيخ‏الاسلام محمود شلتوت (د 1383هـ.ق) از داعيه‏داران مشهور تقريب بين مذاهب در جهان اسلام است كه با همين رويكرد به نگارش تفسير پرداخته است.
عدم تعصب مذهبي و پيروي‏نكردن كوركورانه از مرام و مسلكي خاص، از مهم‏ترين مباني تقريب است كه مرحوم شلتوت به آن معتقد بود1. او در بيشتر آثارش مانند "تفسيرالقرآن الكريم"، "الاسلام عقيده و شريعة"، "فقه‏القرآن والسنة" و "مقارنة‏المذاهب في‏الفقه" جريان تقريب را به‏گونه‏اي ملموس پيگيري و مطرح كرده است.
مرحوم شلتوت قبل از هرچيز شخصيتي قرآني بود. عباس محمود عقاد از نويسندگان برجسته مصر مي‏گويد در سال‏هايي كه با استاد بزرگ مرحوم شلتوت در "مجمع اللغة العربية" بوديم، عادت كرده بوديم كه او را در مباحث لغوي، "قرآن شناس" بدانيم تا "لغت‏شناس" و در بحث "اعجاز" بسيار مي‏شنيديم كه مي‏گفت: «اعجاز قرآن به قرآن بودن آن است نه چيز ديگر2».
دكتر محمدالبهي ديگر انديشمند مصري نيز در مقدمه‏اش بر تفسير قرآن كريم شيخ شلتوت مي‏نويسد «تفسيري كه امروز تقديم مسلمانان مي‏كنيم، تفسيري است براي تمام مسلمانان، نه براي مذهبي معين از مذاهب فقهي و نه براي نوعي از انواع عقايد كلامي3».
علامه مرتضي آل‏ياسين (از علماي بزرگ شيعه) در نامه‏اي به دارالتقريب، روش تفسيري شلتوت را موجب سرافرازي مي‏داند و از مجله رسالة الاسلام به خاطر اين تفسير قرآني، تقدير مي‏كند4.
مرحوم شلتوت در مقدمه تفسيرش5 اظهار اميدواري مي‏كند كه تفسيرش مورد استقبال مسلمانان قرار گيرد و اين آرزو تحقق پيدا مي‏كند و نامه‏هاي بسياري از نقاط مختلف جهان اسلام به دارالتقريب مي‏رسد كه خواهان ترجمه اين تفسير به زبان‏هاي مختلف هستند6.
شيخ شلتوت در مقدمه تفسيرش پس از بيان انقلاب فكري كه قرآن در دل و ذهن بشر ايجاد كرد بيان مي‏دارد كه پيدايي و ظهور "بدعت‏هاي فرقه‏اي" و "گرايش‏هاي طايفه‏اي" سبب سوءاستفاده از آيات قرآن گرديد و هر فرقه‏اي براي تأييد خود و توجيه عقايدش، تفسيري خاص از كلام الهي ارائه داد و اين رويكرد سبب به وجود آمدن نحله‏هاي مختلف تفسيري شد و در اين ميان، پديده خطرناك تفسير قرآن با "روايات غريبه" و "اسرائيليات موضوعه" كه از اهل كتاب گرفته شده بود، وارد حوزه تفسير قرآن شد و با اين رويكرد، قرآني كه "حاكم" بود، "محكوم" شد و كلام الهي كه "متبوع" بود، "تابع" گرديد. و متأسفانه اين شيوه فرقه‏گرايانه تفسير مصادف با روزگار "تدوين "كتاب‏هاي روايي و حديثي واقع شد و آراي باطله فرقه‏گرايانه به درون كتاب‏ها نفوذ كرد و پس از گذشت زمان، رنگي از تقدس به خود گرفت و مسلمانان را دچار ضعف فكري نمود7.
مطابقه و تطبيق آيات قرآن بر پيشرفت‏هاي علمي معاصر شيوه‏اي تفسيري است كه برخي از مفسران به آن عمل كرده‏اند. شيخ شلتوت به شدت با اين شيوه تفسيري مخالفت مي‏كند و استدلال مي‏كند كه علوم جديد بشري در حوزه علوم تجربي يا علوم ديگر، دستاورد بشري و در معرض زوال و تغيير مي‏باشند و اگر قرار باشد آيات الهي براساس آن تفسير شود موجب فناپذيري و تغيير شكلي و محتوايي قرآن كريم مي‏گردد8.
ايشان در مقدمه تفسيرش پس از تخطئه تفسير علمي از قرآن مجيد بيان مي‏دارد كه قرآن، كتاب هدايت و اصلاح و قانونگذاري است و اگر از اسرار خلقت و پديده‏هاي طبيعي در قرآن ياد شده است، براي تدبر و تفكر است كه افزايش ايمان به خالق آسمان‏ها و زمين را به همراه دارد وگرنه اين كتاب در مقام شرح و بيان واقعيات نظام طبيعت نيست9.
مرحوم شلتوت در روش تفسيري خود اولاً به "وضوح بياني" قرآن كريم و "خود ارجاعي بودن" آن كه در قالب تفسير قرآن به قرآن متجلي مي‏شود معتقد است و اين سبك تفسيري در كتاب تفسيري او كاملاً آشكار است. ثانياً پرهيز از تعصب مذهبي نادرست و مذموم را سرلوحه كار تفسيري خود قرار مي‏دهد. اين تفسير، از بهترين تفاسير اهل‏سنت است كه بدون تعصب نوشته شده است، همچنان‏كه تفسير مجمع‏البيان طبرسي نيز بهترين تفسير شيعي است كه بدون تعصب به نگارش درآمده است10.

مرحوم شلتوت در مقدمه تفسيرش، جاودانگي قرآن را در طول زمان ناشي از "تأثير" روحي و رواني مي‏داند كه از آن تعبير به "الروح الكريم" مي‏نمايد و اين روح مبارك قرآن از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‏شود11. بر اين اساس، روش تفسيري شيخ شلتوت را مي‏توان مانند بسياري از تفاسير ديگر، تفسيري مبتني بر "فهم جامع قرآن با رويكرد اجتماعي" دانست. ايشان، همان‏گونه كه دكتر محمدالبهي نيز اشاره كرده است12، كل قرآن را به عنوان يك مجموعه واحد و هماهنگ مي‏بيند كه هر بخشي از آن بخش ديگر را تفسير مي‏كند و با همين رويكرد جامع است كه مثلاً بحث مهم "محكمات و متشابهات" را تفسير مي‏نمايد و تصريح مي‏كند كه فهم متشابهات در ارجاع آن به محكمات است. از جهت ديگر رويكرد اجتماعي شيخ شلتوت به تفسير نيز در تمام تفسيرش به چشم مي‏خورد. مثلاً با به كاربردن عبارت "يجد ربنا" (شايسته است براي ما) محتواي تفسيري آيات را به زندگي روزمره خود و خواننده مي‏كشاند و خواننده تفسيرش را در ميان آيات الهي و واقعيت زندگي، درگير مي‏كند تا خواننده به حركت‏بخشي قرآن كريم در زندگي‏اش پي ببرد و به همين دليل عظمت قرآن را در ايجاد تحرك فكري اجتماعي در جامعه بشري مي‏داند13.
مهم‏ترين ويژگي‏هاي روش تفسيري شيخ شلتوت را در تفسير قرآن كه تنها ده جزء اول قرآن را شامل مي‏شود14 مي‏توان به صورت فهرست‏وار در 10 عنوان برشمرد:
1 - علي‏رغم طرح مباحث لغوي و اعرابي در بسياري از تفاسير، تفسير قرآن شيخ شلتوت خالي از اين مباحث است و بسيار كم به آن اشاره شده است.
2 - مخالفت با نمادين‏دانستن آيات قرآن: مرحوم شلتوت در تفسير داستان گاو بني‏اسراييل پس از بيان سخن صاحب تفسير المنار كه كشتن گاو و احياي مقتول را به عنوان يك نماد (symbol) مي‏داند مي‏گويد: «اين تفسير، نه با كلمات قرآن و نه با سياق آيات، همخواني دارد بلكه منظور از "احياءالموتي" همان زنده‏كردن واقعي مرده است مانند "احياءالموتي" كه در قيامت رخ خواهد داد و منظور از "احيا"، "احياي حقيقي" است نه "احياي حكمي15".
3 - تفسير گزينشي: مرحوم شلتوت در تفسير ده جزء اول قرآن، تمام آيات را تفسير نكرده است بلكه به گزينش آيات و تفسير آن پرداخته است و اكثراً آياتي كه پيام "تربيتي" يا "هدايتي" يا "اصلاحي" و يا "تشريعي" دارد، انتخاب مي‏كند. نگاهي گذرا به عناوين سرفصل‏هاي اين تفسير گوياي اين مطلب است.
4 - اهميت به عقل‏گرايي در تفسير: علي‏رغم ادعاي برخي از قرآن‏پژوهان مبني بر گرايش سنتي - نقلي در تفسير قرآن شيخ شلتوت در برابر گرايش علمي - عقلي در تفسير شيخ محمدعبده16، بايد گفت كه تفسير شيخ شلتوت با گرايش سنتي - عقلي است كه ضمن احترام براي سنت تفسيري گذشتگان، به عقل و نظر به عنوان معيار سنجش آن داده‏هاي تفسيري سنت نگاه مي‏كند.
5 - توجه به شبهات: مرحوم شلتوت در تفسيرش پس از بيان شبهات موجود در جامعه اسلامي، به پاسخ‏گويي مي‏پردازد. شبهاتي مانند تفاوت ارث زن و مرد17، فلسفه جنگ در اسلام18، ربا و اثرات آن19 و...
6 - مقارنه يا موازنه قرآني: مرحوم شلتوت در انديشه‏هاي خود از ذهنيتي تطبيقي برخوردار است. اين ويژگي به روشني در سوگيري‏هاي فقهي و تفسيري ديده مي‏شود. بحث‏هاي فقه مقارن او در كتاب "مقارنة‏المذاهب في‏الفقه" ديده مي‏شود. در تفسير قرآن نيز از شيوه تطبيقي استفاده مي‏كند و با مقارنه سوره‏ها با يكديگر، پيام‏هاي سوره‏ها را با يكديگر مقايسه مي‏نمايد و غالباً عبارت "عود علي بدء" (بازگشت به آغاز) يا "موازنه" را به كار مي‏برد. به‏عنوان نمونه به هنگام تفسير سوره انعام اين عناوين را مي‏آورد "موازنة بين سورة الانعام والسور المدينة التي سبقتها" يا "موازنة بين سورة الانعام و سورة‏الاعراف20".
7 - شمول‏گرايي معنايي: بسط معنايي آيات قرآن در روش تفسيري شلتوت جايگاه مهمي دارد و او سعي مي‏كند معاني آيات را از عصر نزول تا زمان حاضر قابل‏امتداد بداند و همين بسط معنايي و شمول‏گرايي محتوايي قرآن را كه در هر عصر و زمان وجود دارد، مصداق واقعي و حقيقي آيه شريفه ءانا نحن نزّلنا الذكر و إنا له لحافظون مي‏داند21.
8 - ظاهرگرايي در تفسير: شيخ شلتوت در تفسير قرآن سعي مي‏كند به ظاهر الفاظ پايبند باشد و از هرگونه تأويلي كه ظاهر آيات و معني ظاهري آن را ناديده بگيرد، پرهيز مي‏كند. مثلاً با تفسير "نمل" در داستان حضرت سليمان(ع) به "قبيله‏اي ضعيف" يا زنده‏كردن مردگان در داستان حضرت عيسي(ع) به "تعليم و ارشاد نادانان" يا تفسير "كواكب" در داستان حضرت ابراهيم(ع) به "جواهر نورانية نوّرها عقل لاحس" مخالفت مي‏كند22.
9 - مبارزه با خرافه‏پرستي: از ويژگي‏هاي تفاسيري كه رويكردي اجتماعي و اصلاحي به آيات قرآن دارند، مبارزه با خرافه‏پرستي و عقايد ارتجاعي است. مرحوم شلتوت نيز با "روايات غريبه" و اسراييليات "موضوعه"اي كه منشأ عقايد خرافي است، مخالف است و در روش تفسيري خود به خطرناك‏بودن آن اشاره مي‏كند23.
10 - توجه به پيام‏هاي قرآني: مرحوم شلتوت علاوه بر توجه بسيار به پيام‏داشتن آيات الهي، به بحث "ندا" در قرآن اهميت مي‏دهد و اقسام ندا را در قرآن را تحليل مي‏كند. بحث‏هاي "خمسة نداءات إلهية لجماعة‏الموءمنين24" در سوره آل‏عمران از نمونه كار تفسيري اوست. "سبك سوره‏ها"، "مقاصد سوره‏ها"، "اشارات سوره‏ها" و "آراي فقهي در سوره‏ها" از ديگر ويژگي‏هاي تفسير شيخ شلتوت است.

در پايان اين نوشتار كوتاه لازم است اشاره كنيم تفسير شيخ‏الاسلام شلتوت مانند هر تفسير ديگري خالي از نقص و عيب نيست. مثلاً درباره نمادي‏بودن آيات قرآن يا حقيقي بودن آن، مشخص نشده است كه زبان قرآن را "زبان عرفي" مي‏داند يا "زبان نمادي"؟ به نظر مي‏رسد پردازش مباني در تفسير شيخ شلتوت، كمرنگ است؛ شايد دليل آن "فقيه" بودن اوست تا "مفسر" بودن او؛ و كثرت آراي فقهي در تفسيرش موءيد اين مطلب است. به‏هرحال، شلتوت وظيفه خويش را نسبت به قرآن كريم، علماً و عملاً خوب انجام داد؛ ما چه كرديم؟ تلك امة قد خلت لها ما كسبت و لكم ما كسبتم ولاتسئلون عمايفعلون (بقره/ 134).

1 - بي‏آزار شيرازي، عبدالكريم، همبستگي مذاهب اسلامي، ص49، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، تهران، 1377 هـ.ش.
2 - رسالة الاسلام، 14/213.
3 - همان.
4 - همان، 2/245.
5 - شلتوت، محمود، تفسيرالقرآن الكريم، ص 9، المجمع العالمي للتقريب بين‏المذاهب‏الاسلامية، تهران، 1379هـ.ش.
6 - رسالة الاسلام، 2/245.
7 - شلتوت، تفسيرالقرآن الكريم، ص 331.
8 - همان، ص13.
9 - همان، ص14.
10 - بي‏آزار شيرازي، همبستگي مذاهب اسلامي، ص 331.
11 - شلتوت، تفسيرالقرآن الكريم، ص8.
12 - رسالة‏الاسلام، 14/213.
13 - شلتوت، تفسير القرآن الكريم، ص8.
14 - برخي قرآن‏پژوهان تفسير ده جزء قرآن شلتوت را غير از ده جلد تفسير او دانسته‏اند كه صحيح نيست به "دانشنامه قرآن‏پژوهي" تأليف بهاءالدين خرمشاهي مراجعه شود (ج2، ص 1331).
15 - شلتوت، تفسير القرآن الكريم، ص44.
16 - خرمشاهي، دانشنامه قرآن‏پژوهي، ج2، ص 1331.
17 - شلتوت، تفسير القرآن الكريم، ص 192.
18 - همان، ص 522.
19 - همان، ص 140.
20 - همان، ص 349.
21 - همان، ص 8.
22 - رسالة‏الاسلام، 14/256.
23 - شلتوت، تفسيرالقرآن الكريم، ص8.
24 - همان، ص110.