اشاره: بي‌شك «طبيعت» يكي از بزرگترين الطاف پروردگار براي بشر است. هر روز محققين در دنيا الزامات جديدي را در خصوص حفظ و حراست از طبيعت و منابع طبيعي به جهانيان ارائه مي‌‌كنند.
در عين حال تحولات دوره‌هاي اخير در رشد فزاينده صنعتي شدن، بشر را به نوعي در مقابل طبيعت قرار داده است. در هيچ دوره‌اي از تاريخ به اندازه عصر حاضر با تخريب منابع طبيعي و طبيعت روبرو نبوده‌ايم.
بحران جمعيت، فرايندهاي جهاني شدن «مصرف‌گرايي» بشر را به بهره كشي بيش از حد و بهره‌برداري بي‌رويه از طبيعت سوق داده است. تخريب اين منابع به حدي است كه حيات بشر و بسياري از جانداران كره خاكي را در معرض نابودي قرار داده است.
در اين ميان لزوم ارائه يك ديدگاه نو در خصوص بقاي پايدار، طبيعي و بازگشت نگاه احترام آميز اجتناب‌ناپذير است.
در اين بين، بررسي ديدگاه و مكاتب مادي و معنوي به طبيعت يكي از راه‌هايي است كه مي‌توان بشر را به آشتي با طبيعت سوق داد. در اين بين اسلام به عنوان مترقي‌ترين و برترين دين الهي، ارزش و جايگاه ويژه‌اي براي طبيعت قائل شده است.
همچنين در اين ميان و به طور اخص، قرآن به‌عنوان كلام الهي، يادگار ابدي پيامبر اكرم(ص) و ركن دين اسلام از منظرهاي متفاوتي به طبيعت و منابع طبيعي پرداخته است.
آگاهي از اين ديدگاه كه به عنوان يك وظيفه ديني و شرعي نيز براي تمام مسلمانان ارزش اجرايي پيدا مي‌كند، باعث مي‌شود تا مسلمانان اهميت و ارزش اين منابع عظيم و خدادادي را بهتر درك كرده و در حفظ و حراست آن نهايت سعي و دقت را مبذول دارند.
براين اساس، در نوشتاري كه از نظرتان مي‌گذرد، تلاش شده منابع طبيعي و طبيعت از ديدگاه قرآن بررسي و تبيين شود.
درخصوص ارتباط انسان با طبيعت چهار بخش را مي‌توان شناسايي كرد:
الف) دوره اي كه انسانها در‌مقابل طبيعت ناتوان و نسبت به آن متعهد بوده‌اند.
ب) در دوره دوم كه تا ظهور انقلاب صنعتي ادامه دارد، انسانها در يك تقابل سازنده با طبيعت قرار دارند. جوامع ديني و طبيعي سنتي احترام خاصي براي طبيعت و منابع آن قائل هستند. در اين دوره استفاده و بهره برداري از طبيعت با يك اصول مشخص و در حد نياز مي‌باشد و تخريب جدي وارد طبيعت نمي‌شود.
ج) با ظهور انقلاب صنعتي و ارائه تفكرات جديد درخصوص دين و انسان و جهان هستي انسانها خود را مالك بي چون و چراي جهان هستي مي‌پندارند. انسانها در‌جهت بازدهي حداكثر اقتصادي و مادي مد نظر قرار داده و در اين راستا، بهره‌گيري محدود از طبيعت و تخريب منابع طبيعي به‌شدت ادامه دارد.
د) اما در دوره اخير، بشر به اين تجسم رسيده است كه انهدام طبيعت و تخريب منابع آن نتيجه اي جز انقراض نسل بشر و انهدام كره حيات نخواهد داشت. از اين رو، در اين دوره اخير اصلاحاتي در نحوه برخورد با طبيعت آغاز شده است البته بايد به اين نكته مهم توجه شود كه هر منطقه و ناحيه‌اي تنها به آن منطقه و ناحيه تعلق نداشته، بلكه به جامعه بشري تعلق دارد.
هم اكنون اين عقيده در دنيا به اثبات رسيده است. اصول و قوانين خاص و مقررات طبيعت حاكم است. اين عقيده در باورهاي ديني رنگ و بوي خاص ديگري دارد. در اينگونه جوامع اين استدلال وجود دارد كه جملگي مقررات و قوانين حاكم بر طبيعت كه تعادل نظام حاكم بر هستي را رهبري مي‌كند، همه و همه توسط ذات اقدس الهي ايجاد شده است.
حال كه اين باور مهم در دنيا شكل گرفته است كه بشر بايد با برنامه‌ريزي و توجه به تجارب گذشته در راستاي اصلاح و احياي حفاظت از منابع طبيعي و طبيعت كره خاكي قدم بردارد، جا دارد جايگاه اين منابع مهم و حياتي در دين مبين اسلام به عنوان برترين و مترقي‌ترين دين الهي بررسي و تبيين شود و از اين منظر وظيفه حساس و دشوار جامعه اسلامي در برخورد با اين منابع عظيم و حياتي نمايانده گردد.
مقاله حاضر هرچند ناقص سعي دارد ديدگاه و تفكر قرآن را درخصوص منابع طبيعي، طبيعت و محيط زيست مورد مداقّه و كنكاش قرار دهد. اميد است مورد قبول پروردگار يكتا قرار گيرد.
بررسي اجمالي آيات شريفه قران كريم مشخص مي‌دارد؛ پروردگار متعال از زواياي مختلفي به موضوع پرداخته و از طبيعت براي آگاهي بشر سود جسته است. مباني و اصول زير در آيات قرآن به صورت بارز و مشخص مورد تاكيد است:
پروردگار بزرگ در بسياري از آيات قرآني، طبيعت و منابع طبيعي را به منزله آيات روشن خود و دليل توحيد ذكر مي‌كند و حتي از آفرينش اين منابع به عنوان تحدي و مبارزه طلبي خود در مقابل خدايان دروغين استفاده مي‌كند. اهميت و ارزش طبيعت و منابع آن از اين منظور دو چندان است؛ چرا كه هر پديده‌اي كه نماينده قدرت وجود حضرت احديت و يگانگي ذات او باشد مقدس بوده و بايد در حفظ و حراست آن كوشيد. از جمله در سوره مباركه لقمان آيات شريفه 10 الي 11 چنين مي‌فرمايند:
آسمانها را بي‌ستوني كه مشاهده مي‌كنيد خلق كرده و كوه‌هاي بزرگ را در زمين بنهاد و انواع مختلف حيوانات را منتشر و پراكنده ساخت و هم از آسمانها آب باران
فرو‌فرستاديم و به آن گياهان گوناگون پرفايده رويانيديم (10) اين همه آفريده خداست حال مرا بگوئيد آنان كه بجز خدا هستند در جهان چه آفريده اند، بلكه ستمكاران آشكارا در گمراهي هستند .(11)
در اين آيات، پروردگار به صراحت آفرينش گياه، آب و خاك را نشانه يگانگي ذات خود دانسته و خدايان دروغين را به‌تحدي و مبارزه طلبي فرامي‌خواند. طبيعت مظهر تجلي توحيد است و از اين مظهر تقدسي ويژه دارد. همچنين در سوره مباركه فجر در آيات شريفه 20 و 21 چنين مي‌فرمايد:
آيا كسي كه آسمان و زمين را خلق كرده و از آسمان براي شما باران مي‌فرستد تا به آن درختان و باغ و بوستانهاي شما را كمال سبزي و خرمي مي‌رويانيم هرگز شما از پيش خود قادر به روياندن آن درختان نيستيد آيا با وجود خداي يكتا خدايي هست؟ ليكن اين مشركان روي از خدا مي‌گردانند (60) كيست كه زمين را آرامگاه شما قرار داد و در آن نهرهاي آب جاري كرد و كوه‌ها برافراشت و ميان دو دريا قطعي از زمين حائل گردانيد. آيا با خداي يكتا خدايي هست؟ ليكن اكثر مردم به اين حقيقت آگاه نيستند. (61)
در اين آيات نيز خداوند به تصريح، آفرينش آّب و جنگل را دليلي بر وحدانيت و يكتايي خود ميداند و براي توحيد، دليلي آشكار بيان مي‌كند.
در بررسي قرآن كتاب آسماني اسلام به اين مبحث مهم و اساسي مي‌رسيم كه طبيعت و منابع طبيعي به‌مانند آيات قدرت پروردگار و نشانه‌هاي قدرت و عظمت ذات اقدس الهي مورد تاكيد موجدانه قرار گرفته‌اند. آياتي كه وقتي پروردگار مي‌خواهد آيات بزرگ خويش را بر انسانها عرضه كند از طبيعت و منابع طبيعي سخن مي‌گويد:
سوره مباركه نحل آيات شريفه 10 الي 13 چنين اشعار مي‌دارد:
اوست خدايي كه آب را از آسمان فروفرستاد كه از آن آب بياشاميد و درختان پرورش دهيد و حيوانات خود را بچرانيد.(10) و هم زراعتهاي شما را از آن آب باران برويانيد و درختان زيتون و خرما و انگور و از هرگونه محصول بپرورد و در اين كار آيت و نشانه قدرت الهي براي اهل فكر پديدار است. (11) و هم شب و روز و خورشيد و ماه را براي شما مسخر ساخت و ماه و ستارگان را به فرمان خويش مسخر كرد و در اين كار آيت و نشانه‌هاي قدرت خدا براي اهل خرد پديدار است (12) و در زمين آنچه را براي شما آفريد به انواع گوناگون و اشكال رنگارنگ درآورد و در اين كار هم آيت و نشانه الهيت بر مردم هوشيار پديدار است. (13)
همچنان كه از آيات فوق برمي‌آيد خداوند طبيعت، آسمانها، زمين و آب را به‌عنوان نشانه اي از عظمت ذات خود معرفي كرده و آن را براي اهل فكر و خرد و دانشمندان محل تأمل و تفكر ميداند. در اين آيات، خداوند بي‌نهايت بودن قدرت خود را بيان داشته و آن را بي‌بديل و بي‌مثال ميداند و دليل اين قدرت نيز آفرينش طبيعت و هستي عنوان شده است.
رويش دوباره جنگلها و مراتع و پوشش گياهي در قرآن دليلي براي معاد انسانها ذكر شده است. قرآن تجديد حيات طبيعت را مايه پند و عبرت آدميان ميداند. خداوند در سوره مباركه يونس حيات دنيا را مانند آبي مثال مي‌زند كه از آسمان فرو مي‌فرستد و با آن مردم، چهارپايان و پوشش گياهي را زنده مي‌گرداند.
در سوره مباركه ق آيات شريفه 7 تا 11 طبيعت را دليل ذكر بندگان و عباد قرار مي‌دهد.
همچنين در آيات فوق پروردگار آب را مايه رزق و حيات بشر معرفي مي‌كند و حيات موجودات را متكي به آن ميداند. سپس آب را مايه شكل گيري تمدن‌هاي بشري ميداند و در نهايت رويش گياهان را در فصول مختلف، آيتي براي معاد عنوان مي‌كند.
سوره مباركه اعراف ايه شريفه 57 نيز خروج مردگان و بعثت آنها را شبيه رويش پوشش گياهي بعد از مرگش ميداند.
خداوند در سوره مؤمنون در آيات 18 تا 22 چنين مي‌فرمايد:
و ما براي شما آب را به قدر معين از آسمان نازل و آن را ساكن در زمين ساختيم و محققاً بر نابود ساختن آن نيز قادريم (18) آنگاه ما با آن آب براي شما باغها و نخلستانهاي خرما و انگور ايجاد كرديم كه براي شما در آن ميوه‌هاي زيادي است كه از آن تناول مي‌كنيد (19) و نيز درختي كه از طور سينا برآيد و روغن بارآورد و نان خورشت مردم گردد. (20) و براي شما در حيوانات اهلي عبرت خواهد بود كه از شير آنها كه در شكم دارند شما را سيراب كنيم و در آنها براي شما منافع بسياري است و از گوشت آنها نيز تناول مي‌كنيد. (21)
در آيات شريفه فوق به صراحت آب و گياه به عنوان منبع اصلي توليد و پايه‌هاي توليد كره خاكي كه حيات بشر به واسطه آنها ادامه مي‌يابد ذكر شده است. در پايان اين آيات نيز طبيعت و منابع آن به عنوان درس عبرت و آئينه تفكر درخصوص ذات حق معرفي شده است.
همچنين در سوره نمل آيه شريفه 64 پروردگار متعال به صراحت تنها منبع توليد كره زمين را طبيعت معرفي مي‌كند. و علاوه بر آن بر توحيد و وحدانيت پروردگار يكتا تاكيد مي‌ورزد.
همچنين در سوره مباركه عبس آيات شريفه 24 الي 32 مي‌فرمايند:
پس آدمي به قوت خود بنگرد (24) كه ما آب باران‌را فروريختيم (25) آنگاه زميني را بشكافتيم (26) در آن دانه (27) و انگور سبزي (28) و زيتون و نخل (29) باغ‌هاي پر از درختان كهن (30) و ميوه‌ها و مراتع رويانيديم (31) براي استفاده شما و چهارپايان شما (32)
در اين آيات نيز پروردگار، طبيعت را به عنوان اولين حلقه اكوسيستم طبيعي و زنجيره تغذيه اي طبيعت معرفي مي‌كند كه هرگونه نابودي اين حلقه باعث نابودي كل سيستم حيات خواهد شد.
خداوند انسان را آفريد و دستور داد در مقابل عظمت روح و جسم او تمامي فرشتگان سجده كنند و طبيعت و كره زمين را بستر زيست اين موجود قرار داد. اين بستر تا آن حد ژرف و متعالي آفريده شده است كه الهام بخش تمام دانش بشري است. خاستگاه تمام علوم بشر يا از طبيعت است و يا به طور غيرمستقيم به آن بستگي دارد. پروردگار متعال حتي زماني كه مي‌خواهد بهشت را توصيف كند از درخت، نهر، آب و طبيعت كمك مي‌گيرد و تمثيل مي‌آورد.
در سوره آل عمران آيه 180 مي‌فرمايد:
ولله ميراث السموات و الارض
ميراث طبيعي شامل قوانين و كالبد است. كالبد اجزاي فيزيكي است كه شامل گياه، خاك، نور، آب و جانداران و امثال آن است كه در كنار قوانين حاكم برآن اكوسيستم پيچيده طبيعي را مي‌سازد.
* مديركل دفتر امور منابع جنگلي و مدرس دانشگاه