تفاوت اساسى ديدگاه‏هاى فريقين درباره آيات 55 و 56 سوره مائده (كه به آيات ولايت نامبردارند) به موضع آنان نسبت‏به مورد نزول اين آيات درباره تصدق انگشتر در ركوع نماز به وسيله امام على - عليه السلام - وابسته است ; چه اين كه بيش‏تر شبهه‏ها و نقدها درباره استدلال به اين آيات بر امامت امام على - عليه السلام - نيز، ناشى از ناديده گرفتن اين روايات و يا ترديد در صحت آن‏هاست . اگر رواياتى كه فريقين درباره نزول اين آيات آورده‏اند، تحليل و بررسى شوند، خود به خود بيش‏تر اين ترديدها رخت‏بر مى‏بندد . بنابر اين ، پرداختن به اسانيد و متون اين احاديث در اين بحث اهميت‏به سزايى دارد .
از نظر شيعه جاى هيچ ترديدى نيست كه آيات 55 و 56 سوره مائده درباره امام - على عليه السلام - نازل شده است ، هنگامى كه انگشتر خود را در نماز به فقير صدقه دادند (1) . اين حادثه در منابع اهل سنت نيز، از چندين نفر از صحابه و تابعين و گاهى هر كدام با چند طريق نقل شده است . در برخى از اين منابع، اسانيد و طرق گوناگون نقل اين حادثه بالغ بر 26 طريق مى‏شود (2) . از جمله افراد از صحابه كه اين حادثه را نقل كرده‏اند عبارت‏ند از: امام على - عليه السلام- (3) ، عبد الله بن عباس (4) ، ابو رافع مدنى (5) ، عمار بن ياسر (6) ، ابو ذر غفارى (7) ، انس بن مالك (8) ، جابر بن عبد الله (9) ، مقداد بن الاسود (10) ، و عبد الله بن سلام (11) .
از تابعين نيز، سلمة بن كهيل (12) ، عتبة بن ابى حكيم (13) ، سدى (14) ، مجاهد (15) و . . . به نقل اين حادثه پرداخته‏اند . آنان نيز تصريح كرده‏اند كه اين آيه در خصوص امام على - عليه السلام - نازل شده است .
در برخى منابع اهل سنت‏به دو روايت از امام ابو جعفر باقر - عليه السلام - اشاره مى‏كند كه از ايشان پرسيدند، مراد خدا از «الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكاة وهم راكعون‏» چه كسى است؟ امام فرمودند:
«الذين آمنوا» قيل له، بلغنا انها نزلت فى على بن ابى طالب قال: «على من الذين آمنوا .»
«آنان مؤمنان هستند» گفته شد: ما شنيده‏ايم كه اين آيه درباره على بن ابى طالب نازل شده‏است‏» امام فرمودند: «[آرى] امام على هم از مؤمنان است .» (16)
اين حديث نشان مى‏دهد چنين انديشه‏اى در آن عصر رايج‏بوده كه اين آيه درباره امام على - عليه السلام - است و امام باقر - عليه السلام - هرگز آن را انكار نكرده‏اند (هر چند عموميتى كه امام در آيه قايل‏اند در انديشه وشيعه تفسير خاص خود را دارد و تنها بر ائمه معصومان - عليهم السلام - تطبيق مى‏شود (17) . محمد بن عبد الله اسكافي (م: 240 ق) نيز تصريح دارد آيات ولايت درباره امام على - عليه السلام - نازل شده است (18) . نيشابورى در تفسيرش (19) و ايجى در مواقف (20) ، نزول اين آيه را درباره امام على، اجماع مفسران مى‏شمرند .
«آلوسى‏» نيز نوشته است: «غالب اخباريين بر اين باورند كه اين آيه درباره على - كرم الله وجهه - نازل شده است و حاكم نيشابورى و ابن مردويه و ديگران با سند متصل، از ابن عباس [و ديگران] اين حادثه را نقل كرده‏اند .» (21)
سپس آلوسى اشعار معروف حسان بن ثابت را كه درباره اين واقعه سروده، آورده‏است . (22)
سيوطى نيز پس از آن كه برخى از طرق اين حديث را در كتاب لباب النقول آورده، نوشته‏است: «اين‏ها طرق اين حديث‏اند كه يكديگر را تقويت مى‏كنند [و اصل اين ماجرا را به اثبات مى‏رسانند .]» (23)
ابن حجر عسقلانى نيز در الكافى الشافى فى تخريج احاديث الكشاف به برخى از طرق اين حديث اشاره مى‏كند و تنها در طريق ابن مردويه به عمار ياسر و ثعلبى به ابو ذر مناقشه مى‏كند (24) .
ابن كثير كه در تفسير خود به بررسى صحت و سقم اسانيد اين حادثه پرداخته است، نخست از چند طريق، اين واقعه را بيان مى‏كند و تنها در سند حافظ «ابو بكر احمد بن موسى بن مردويه‏» معروف بن ابن مردويه (م: 410 ق) و سند حافظ «عبد الرزاق بن همام‏» (م: 211 ق) مناقشه مى‏كند (25) . سپس بدون آن كه بر اسانيد ديگر خرده بگيرد چنين مى‏گويد: «تمام اين آيات [آيات 51 تا 56 از سورة مائدة] درباره داستان عبادة بن صامت است كه از هم پيمانى با يهوديان سرباز زد و به ولايت‏خدا و پيامبر و مؤمنان رضايت داد .» (26)
ماجراى عبادة بن صامت كه ابن كثير و ديگران نقل كرده‏اند به اين شرح است:
«چون رسول خدا - صلى الله عليه و آله و سلم - با يهوديان بنى قنيقاع جنگيدند . . . عبادة بن صامت كه يكى از بنى عوف بن خزرج و هم‏پيمان آنان بود . . . به نزد رسول خدا - صلى الله عليه و آله و سلم - شتافت و گفت: اى رسول خدا! به خدا و رسولش [پناه برده] از پيمان با آنان بيزارى مى‏جويم و ولايت‏خدا و رسول و مؤمنان را مى‏پذيرم و از هم‏پيمانى با كفار و ولايت آنان بيزارم در اين هنگام آيات «يا ايها الذين آمنوا لا تتخذوا اليهود و النصارى اولياء . . .» نازل شد .» (27)
بنابر اين، اگر چنين داستانى درباره عبادة بن صامت‏باشد، بين نزول آياتى كه پيش از آيه مورد بحث (آيه 55 سورة مائدة) است و گفته شده درباره وى نازل شده است، با حادثه تصدق انگشتر به وسيله امام على - عليه السلام - هيچ منافاتى نيست .
افزون بر آن ابن كثير براى اين مدعاى خود كه تمام آيات 51 تا 56 سوره مائده درباره عبادة بن صامت است، تنها دو روايت آورده است:
1- به نقل از محمد بن جرير طبرى كه با سند خود از زهرى نقل كرده كه گفته است: «آيات 51 تا 67 درباره عبادة بن صامت در تبرى از يهود و عبد الله بن ابى در باقى ماندنش بر ولايت‏يهود نازل شده‏است .» (28)
2- باز با سند طبرى به نقل از عبادة بن وليد حفيد عبادة بن صامت كه مى‏گويد آيات 51 تا 56 درباره عبادة بن الصامت و عبدالله بن ابى نازل شده است (29) .
ابن جرير طبرى حديث دوم را عينا با همين سند به گونه‏اى ديگر نقل كرده و در آن تصريح دارد تنها آيه 51 اين سوره درباره عبادة بن الصامت نازل شده است (30) .
طبرى روايت‏سومى را با سند خود از عطيه بن سعد نقل مى‏كند، در اين حديث عطيه ضمن شرح داستان عبادة بن الصامت و عبد الله بن ابى تصريح مى‏كند كه تنها آيات 51 و 52 درباره اوست (31) .
باز طبرى با همان سند از عطيه بن سعد حديثى ديگر نقل مى‏كند كه در آن آيات 55 و 56 را هم در داستان عبادة بن الصامت داخل مى‏داند (32) .
طبرى درباره آيات 51 و 52 شان نزول‏هاى ديگرى نيز آورده است از جمله: نزول اين آيات درباره ابى لبابه و يا به قول سدى درباره دو نفر كه يكى از آنان مى‏خواست‏به يهوديان بپيوندد و ديگرى به نصاراى دمشق، آن گاه طبرى مى‏گويد:
«اين آيه (آيه 51) ممكن است درباره عبادة بن صامت و عبد الله بن ابى و هم پيمانانشان با يهود نازل شده باشد و ممكن است درباره ابى لبابه باشد و نيز ممكن است درباره دو مردى باشد كه يكى مى‏خواست‏به يهوديان و ديگرى به نصارى بپيوندد، ليكن درباره هيچ كدام از اين اقوال سه‏گانه خبرى صحيح در دست نيست تا حجت آورد و به آن اعتماد شود .»
افزون بر آن ، هيچ كس از دانشمندانى كه اسباب نزول نگاشته‏اند آيات ولايت (آيات 55 و 56) را درباره عبادة بن صامت نقل نكرده‏اند، بلكه تنها آيات 51 و 52 را درباره وى مى‏دانند (33) و وجود آيه درباره ارتداد از دين: «يا ايها الذين آمنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله بقوم . . .» (آيه 54) در بين آيات 51 و 52 و آيات ولايت (آيات 55 و 56)، نيز گواه همين مطلب است، چون داستان عبادة بن صامت‏با مساله ارتداد ارتباطى ندارد .
حاصل آن كه ، روايات درباره شان نزول آيات ولايت درباره عبادة بن الصامت رواياتى متعارض با نقل از افرادى مانند زهرى، سدى، عبادة بن وليد است، آنان از تابعين هستند و خود شاهد ماجرا نبوده‏اند و شاهدى هم از قرآن براى آن نيست . بنابر اين ، تمسك ابن كثير به اين دو روايت متعارض وجهى ندارد و نمى‏توان از آن همه روايت متواتر كه در شان نزول آيات 55 و 56 درباره امام على - عليه السلام - است و از جمعى از صحابه نقل شده و خود شاهد ماجرا بوده‏اند و نيز احاديثى متعدد از تابعين در اين باره چشم پوشيد (34) .
از جمله احاديثى كه خود ابن كثير از ابن ابى حاتم درباره شان نزول اين آيات درباره امام على - عليه السلام - آورده حديثى است از سلمة بن كهيل كه از تابعين است و در سند آن جاى هيچ مناقشه نيست و به زودى در نقد ديدگاه ابن تيميه مطرح خواهد شد .
فخر رازى نيز درباره تعيين مصداق «. . . الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة وهم راكعون‏» نوشته‏است: «در اين جا دو قول در ميان است:
قول اول: مراد از اين آيه تمام مؤمنان هستند ; چون عبادة بن صامت هنگامى كه از يهود بيزارى جست و گفت: من ولايت‏خدا و رسولش را بر مى‏گزينم اين آيه بر وفق سخن او نازل شد . چنان كه روايت‏شده عبد الله بن سلام به رسول خدا - صلى الله عليه و آله - گفت: «اى رسول خدا ! قوم ما، ما را ترك كرده و سوگند ياد كرده‏اند كه با ما مجالست نكنند و ما نمى‏توانيم با ياران شما همنشين باشيم ; چون منزل‏هاى ما دور است . پس اين آيه نازل شد و عبد الله بن سلام گفت: به ولايت‏خدا و رسولش و مؤمنان، خشنوديم . بنابراين، آيه عموميت دارد و شامل همه مؤمنان مى‏شود .» (35)
سپس فخر رازى ناگزير جمله حاليه «. . . وهم راكعون‏» را چنين توجيه مى‏كند: مراد از ركوع، خضوع است‏يا اين كه مراد از «يقيمون الصلوة‏» ، بيان شانيت و ذكر ركوع جهت‏شرافت است و يا بگوييم صحابه در هنگام نزول اين آيه در حالت‏هاى گوناگون بودند، برخى نماز گزارده بودند، برخى‏از فقير دستگيرى مى‏كردند و برخى نيز در حال نماز و ركوع بودند . بنابراين، خداوند به تمام افراد با اين صفات و حالات اشاره كرده است! پس از آن فخر رازى، به بيان قول دوم پرداخته نوشته‏است:
«قول دوم: مراد از اين آيه شخص معينى است و درباره آن چند نظر است:
الف: عكرمه گفته است اين آيه درباره ابا بكر نازل شده است .
ب: عطا از ابن عباس نقل كرده كه اين آيه درباره على بن ابى طالب - عليه السلام - نازل شده است و نيز روايت‏شده كه چون اين آيه نازل شد، عبد الله بن سلام به رسول خدا [ صلى الله عليه و آله وسلم] گفت: «من على [ عليه السلام] را در حال ركوع ديدم كه انگشترش را به نيازمند صدقه داد . پس ما ولايت وى را مى‏پذيريم‏» از ابو ذر - رضى الله عنه - نيز روايت‏شده كه گفته است: «با رسول خدا - صلى الله عليه [و آله] و سلم . نماز ظهر گزارديم و نيازمندى در مسجد چيزى خواست و كسى به او كمك نكرد . . . و على - عليه السلام - در حال ركوع به انگشت كوچك كه در آن انگشترى بود اشاره كرد و سائل آن را در آورد . . . و رسول خدا مشغول دعا شدند و به خدا سوگند هنوز دعاى ايشان پايان نيافته بود كه جبرئيل نازل شد و گفت‏يا محمد ! [ صلى الله عليه و آله و سلم] بخوان: «انما وليكم الله و رسوله . . .»» (36) .
فخر رازى در واقع ، با خلط مباحث‏با يكديگر، اين دو قول را ساخته است ; چون گذشته از توجيهات غير قابل قبول درباره جمله «وهم راكعون‏» ، همان طور كه ملاحظه كرديد، ماجراى عبادة بن صامت‏با نزول آيه ولايت درباره امام على - عليه السلام - منافاتى ندارد و روايتى كه از عبد الله بن سلام در تاييد قول اول نقل مى‏كند بخشى از همان روايتى است كه در قول دوم از همان عبد الله بن سلام آورده و هر دو يك روايت از يك ماجراست (37) .
حديث عكرمه نيز حديثى مقطوع، شاذ يا متروك است و هيچ كدام از ارباب تفاسير روايى و شان نزول‏نويسان مانند طبرى، سيوطى، واحدى و ديگران آن را نياورده‏اند .
حاصل آن كه ، در مجموع، هيچ كس از مفسران و محققان شيعه و اهل سنت، نزول آيات ولايت را درباره امام على - عليه السلام - بافته دروغگويان نشمرده‏اند ، هر چند در نوع تفسير و تلقى از اين ماجرا در بين فريقين تفاوت‏هاى چشمگيرى است . تنها و نخستين كسى كه باصراحت رخداد تصدق انگشتر را منكر است و ادعاى مى‏كند احاديث درباره آن دروغ و ساختگى است احمد بن عبد الحليم ، معروف به ابن تيميه (م: 758 ق) است كه سخنش براى ديگران (38) به ويژه افرادى كه از تيره وهابيان مى‏باشند (39) ، الگو شده است .
ابن تيميه در نقد آرا حسن بن يوسف مطهر، معروف به علامه حلى (م: 762 ق) به شدت بر اين روايات خرده گرفته و ادعا مى‏كند: «حادثه تصدق انگشتر به وسيله امام على - عليه السلام - افسانه ساختگى است و در هيچ كتابى از كتاب‏هاى مورد اعتماد از صحاح، سنن، جوامع، معجم‏ها و كتاب‏هاى مرجع، چنين خبرى، وجود ندارد!» (40) ابن تيميه بر اساس همين ادعا، اشكال‏هاى متعددى را بر نحوه استدلال شيعه به اين آيات مطرح كرده است (41) .
پس از ابن تيميه، ابن كثير (م: 774 ق) بر اين شيوه، گام نهاده و با نقد بخشى از اسانيد روايات اين حادثه (42) به نقد متون اين روايات پرداخته ونوشته‏است: «برخى از مردم چنين مى‏پندارند كه جمله «. . . وهم راكعون‏» در موضع حال براى دفع زكات است، اگر چنين بود، دفع زكات در حال ركوع، مورد مدح و برتر از حالت‏هاى ديگر خواهد بود، در حالى كه چنين نيست و كسى از دانشمندان اهل فتوا - تا آن جا كه ما مى‏شناسيم - به آن فتوا نداده است .» (43)
«شوكانى‏» نيز با اشاره به بخشى از آن روايات نوشته است: «زكات دادن در حال نماز روا نيست .» (44)
ذهبى نيز پس از تقدير از تفسير مجمع البيان و مؤلف آن، احاديث متعددى كه طبرسى از فريقين در شان نزول اين آيه آورده است را، ذكر مى‏كند و بدون خرده‏گيرى به نحوه استدلال طبرسى تنها با اين جمله بحث را پايان مى‏دهد: «بدون ترديد اين تلاش بى ثمر است، حديث تصدق انگشتر از سوى [امام] على [ عليه السلام] در نماز، كه محور استدلال طبرسى است، حديثى ساختگى، بدون ريشه است و ابن تيميه عهده دار رد و ابطال آن مى‏باشد .» (45)
محمد شاكر نيز ضمن تاييد ديدگاه ابن كثير در ضعف اسانيد روايات در اين باره، اين روايات را از بافته‏هاى شيعه مى‏شناسد (46) ! !
اكنون ببينيم مناقشه‏هاى ابن تيميه درباره اين رخداد چيست، و چگونه پاسخ داده مى‏شود . ابطال مناقشه‏هاى ابن تيميه در واقع، به معنى پايان دادن به تمام اشكال‏هايى است كه در اين باره مطرح شده است ; چون ديدگاه وى الگوى تمام كسانى است كه پس از او به مناقشه و اشكال درباره تصدق انگشتر به وسيله امام على - عليه السلام - و نزول آيات ولايت پرداخته‏اند .
ابن تيميه در نقد بحث روايى اين حادثه نوشته است: «اين كه رافضى [حسن بن يوسف، علامه حلى] مى‏گويد: دانشمندان اجماع دارند اين آيه درباره على [ عليه السلام] است از بزرگ‏ترين ادعاهاى دروغين است‏بلكه اجماع اهل علم از ناقلين، بر اين است كه اين آيه در خصوص على [ عليه السلام] نازل نشده و او انگشتر خود را در نماز صدقه نداده است . اجماع اهل علم از محدثان نيز بر اين است كه اين داستان دروغى و ساختگى است . اما آن چه كه رافضى [علامه حلى] از تفسير ثعلبى نقل كرده است [يعنى حديث ثعلبى با سند خود از ابو ذر كه مى‏گويد: اين آيه درباره امام على - عليه السلام - در حين تصدق انگشتر به نيازمند نازل شد] . اهل علم از محدثان بر اين قول‏اند كه ثعلبى احاديث‏ساختگى را در تفسيرش مى‏آورد . . . و از اين روست كه ثعلبى را (حاطب ليل) هيزم كش در شب مى‏دانند و بغوى كه حديث‏شناس و آگاه‏تر از ثعلبى و واحدى نيشابورى است، هرگز در تفسيرش كه مختصر تفسير ثعلبى است، اين احاديث دروغى را كه ثعلبى نقل كرده، نياورده است . . . با آن كه ثعلبى ديندار است ليكن به صحيح و سقيم احاديث آگاه نيست و در بيشتر موارد بين سنت و بدعت تفاوتى نمى‏گذارد . آنان كه دانشمندان بزرگ و اهل تفسيرند مانند: محمد بن جرير طبرى، بقى بن مخلد و ابن ابى حاتم و . . . اين نوع احاديث‏ساختگى دروغى را نياورده‏اند و ابن حميد و عبد الرزاق اين حديث را نقل نكرده‏اند ، با آن كه عبد الرزاق به تشيع گرايش دارد و از فضايل على [ عليه السلام] زياد نقل كرده ليكن شان او برتر از آن است كه اين دروغ‏هاى آشكار را روايت كند .
[افزون بر آن] مفسرانى كه رافضى [علامه حلى] از كتاب‏هايشان نقل كرده و نيز مفسرانى ديگر كه از آنان آگاه‏ترند، رواياتى نقل كرده‏اند كه اين اجماع را نقض مى‏كند، از جمله ثعلبى از ابن عباس آورده، اين آيه درباره ابابكر است و باز او و ابن ابى حاتم از عبد الملك بن ابى سليمان كه مى‏گويد از ابو جعفر [ عليه السلام] درباره «. . . الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة . . .» در آيه پرسيدم [حضرت] فرمود: «مؤمنان مرادند، گفتم: [مردم مى‏گويند] اين آيه درباره على [ عليه السلام] نازل شده [حضرت] فرمود: «على [ عليه السلام] از مؤمنان است‏» و همين معنى را ثعلبى از ضحاك و ابن ابى حاتم از سدى درباره اين آيه نقل كرده‏اند و باز ابن ابى حاتم با سند خود از عبد الله بن عباس چنين مى‏آورد: هر كس ايمان دارد، خدا و رسول و مؤمنان را به ولايت مى‏پذيرد .»
ادعاهاى ابن تيميه بى‏اساس است چون:
اول: ادعاى اجماع علامه حلى - رحمه الله - درباره نزول اين آيه در مورد تصدق انگشتر امام على - عليه السلام - به نيازمند، بى مبنا نيست; زيرا افزون بر ادعاى اجماع نيشابورى (47) و ايجى در اين مساله، آن همه روايت از صحابه و تابعين كافى است تا در اين باره ادعاى اجماع معنوى شود .
دوم: ادعاى اجماع اهل علم و محدثان بر اين كه اين آيات در خصوص امام على - عليه السلام - نازل نشده بى‏اساس است و مفسران، محققان و محدثان فريقين هيچ كدام چنين ادعايى ندارند .
سوم: جريان تصدق انگشتر را تنها ثعلبى با سند خود از ابو ذر نقل نكرده است، بلكه دانشمندانى ديگر مانند حاكم حسكانى (48) (از دانشمندان قرن پنجم)، ابراهيم جوينى (49) (م: 730 ق) با سندهاى خودشان و فخر رازى (50) با تعبير «روايت‏شده‏» از ابو ذر و ديگر صحابه اين جريان را نقل كرده‏اند .
چهارم: كدام يك از اهل علم از محدثان گفته است ثعلبى احاديث‏ساختگى در تفسيرش آورده و او حاطب ليل (هيزم كش در شب) است؟ اين ادعاى ابن تيميه است كه ثعلبى را متهم مى‏كند و او را ناآگاه به صحيح و سقيم، سنت و بدعت مى‏شناسد . در حالى كه - تا اندازه‏اى كه ما جست‏وجو كرديم - جملگى دانشمندان وى را سخت‏ستوده‏اند، اين كلام از ابن خلكان (م: 681 ق) است كه درباره وى مى‏گويد: «وى در دانش تفسير يگانه دوران خود بوده و تفسيرى بزرگ نگاشته كه بر تمام تفسيرها برترى دارد . غافر بن اسماعيل الفارسى در كتاب سياق تاريخ نيشابور نام ثعلبى را آورده و وى را با اين عبارات ستوده است: «هو صحيح النقل موثوق به‏» ، «او درست گفتار و مورد اطمينان است .» (51)
تاج الدين سبكى (52) (م: 771 ق)، صلاح الدين صفدى (53) و جلال الدين سيوطى (م: 911 ق) نيز همان تعبير ابن خلكان را آورده‏اند و سيوطى افزوده‏است: «عالما بارعا في العربية حافظا موثقا، دانشمندى چيره دست در عربيت و حافظى مورد اطمينان است .» (54)
ابن جزرى نيز درباره او عبارت «مفسر امام بارع مشهور، مفسرى پيشوا، چيره‏دستى مشهور، به كار مى‏برد .» (55)
پنجم: بر خلاف ادعاى ابن تيميه كه مى‏گفت: بغوى كه آگاه‏تر از ثعلبى است و تفسيرش مختصر تفسير اوست، اين احاديث دروغين را نياورده است، بغوى در ضمن اقوال گوناگونى كه درباره شان نزول اين آيه مى‏آورد (اقوالى كه با شان نزول آيه درباره امام على - عليه السلام - هيچ منافاتى ندارد همان طور كه در نقد ديدگاه ابن كثير و فخر رازى ملاحظه كرديد) با صراحت نوشته‏است:
«و قال ابن عباس رضى الله عنهما و قال السدى: قوله «والذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة ويؤتون الزكاة وهم راكعون‏» ، اراد به على بن ابى طالب رضى الله عنه، مر به سائل وهو راكع فى المسجد فاعطاه خاتمه .»
«ابن عباس و سدى مى‏گويند: خداوند از اين آيه «والذين آمنوا . . .» على بن ابى طالب [ عليه السلام] را اراده كرده است، نيازمندى به امام على رسيد و امام در حال ركوع در مسجد انگشترش را به او داد .» (56)
ششم: تفسير جامع البيان فى تاويل آى القرآن از محمد بن جرير طبرى (م: 310 ق) كه در نزد ابن تيميه اجل تفاسير و با ارزش‏ترين آن‏هاست (57) با پنج طريق شان نزول اين آيه را نقل مى‏كند، جملگى اين احاديث درباره امام على - عليه السلام - است ، سه حديث نص در اين معنى است (از جمله يكى از مجاهد - مجاهد بن جبر از تابعين - كه ابن تيميه او را آيت در تفسير مى‏شناسد (58) ) و دو حديث‏به صورت قدر متيقن (59) ، سيوطى نيز حديثى ديگر از طبرى از ابن عباس نقل كرده كه گفته است: شان نزول اين آيات درباره امام على - عليه السلام - است (60) ، ليكن هم اكنون در تفسير طبرى چنين حديثى نيست! !
باز همين طور ابن ابى حاتم نيز با دو سند يكى از عتبة بن ابى حكيم (از تابعين م: 147 ق) و سلمة بن كهيل (از تابعين م: 121 ق) اين حديث را نقل كرده است (61) . پس چطور ابن تيميه مى‏گويد: دانشمندان بزرگ از اهل تفسير مانند ابن جرير و ابن ابى حاتم، اين احاديث‏ساختگى را ذكر نكرده‏اند؟ ! بلكه اين سند ابن ابى حاتم به سملة بن كهيل است كه تمام افراد سند آن در ديدگاه دانشمندان علم رجال اهل سنت، مورد وثاقت، صدق و راستى‏اند .
ابن ابى حاتم سند خود را چنين مى‏آورد:
«حدثنا ابو سعيد الاشج، حدثنا الفضل بن دكين ابو نعيم الاحول، حدثنا موسى بن قيس الحضرمى عن سلمة بن كهيل قال: «تصدق على بخاتمه وهو راكع فنزلت: «انما وليكم الله . . .» .»
«ابن ابى حاتم با اين سند از سلمة بن كهيل نقل مى‏كند كه گفته است: «على [ عليه السلام] انگشتر خود را [به نيازمند] در حال ركوع صدقه داد پس اين آيه نازل شد: «انما وليكم الله . . .» .»
افراد اين سند عبارت‏اند از:
الف: ابو سعيد بن الاشج (م: 257 ق).
ابو حاتم درباره او مى‏گويد: «ثقة صدوق امام اهل زمانه; وى مورد اطمينان، راستگو، پيشواى عصر خود است‏» و النسائى مى‏گويد: «صدوق; راستگوست‏» برخى ديگر با جمله: «ما رايت احفظ منه; دانشمندتر از او نديده‏ام‏» از او ياد كرده‏اند (62) .
ب: الفضل بن دكين ابو نعيم (م: 219 ق).
وى از مشايخ محمد بن اسماعيل بخارى (مؤلف صحيح) مى‏باشد . يحيى بن معين درباره او مى‏گويد: «ما رايت اثبت من رجلين، ابو نعيم و عفان . انسانى آگاه‏تر و درست از بر كننده‏تر از ابو نعيم و عفان نديدم‏» و ديگرى مى‏گويد: «ما رايت محدثا اصدق من ابى نعيم، حديث گويى راستگوتر از ابو نعيم نديده‏ام .» (63)
ج: موسى بن قيس الحضرمى .
يحيى بن معين، در مورد او مى‏گويد: «ثقة، مورد وثاقت و اطمينان است‏» و ابو حاتم مى‏گويد: «لا باس به، مورد ايراد نيست‏» و عبد الله بن احمد بن حنبل از پدرش نقل مى‏كند كه درباره او گفته است: «لا اعلم الا خيرا، چيزى جز نيكى درباره‏اش نمى‏دانم‏» (64) .
د: سلمة بن كهيل (م: 121 ق) از تابعين .
جملگى او را توثيق كرده‏اند از جمله: ابو زرعة كه مى‏گويد: «ثقة مامون ذكى، مورد وثوق، مطمئن و با هوش‏» ابو حاتم درباره‏اش مى‏گويد: «ثقة متقن، مورد وثوق و استوار گفتار است‏» (65) .
هفتم: سيوطى در در المنثور به نقل از عبد بن حميد و عبد الرزاق از ابن عباس، اين حديث را آورده (66) و ابن كثير نيز از عبد الرزاق اين حديث را نقل كرده است (67) . بنابراين ، كلام ابن تيميه كه مى‏گويد افرادى مانند ابن حميد و عبد الرزاق ذكرى از اين گونه احاديث‏به ميان نياورده‏اند ، بى‏اساس است .
هشتم: آن مفسرى كه از ثعلبى آگاه‏تر است و احاديثى آورده كه اجماع مفسران را بر نزول آيه درباره امام على نقض مى‏كند، كيست؟ ابن تيميه تنها به نام ابن ابى حاتم اشاره مى‏كند غافل از آن كه همين ابن ابى حاتم همان طور كه ملاحظه كرديد روايت صحيح السند در مورد نزول آيه درباره تصدق امام على نقل كرده است و روايتى كه، ابن ابى حاتم از عبد الملك بن ابى سليمان (م: 145 ق) از ابو جعفر الباقر - عليه السلام - نقل مى‏كند افزون بر آن كه، امام باقر هرگز نزول آيه را درباره امام على - عليه السلام - انكار نكرده‏اند، اين حديث‏خبرى واحد است و در كتاب‏هاى تراجم و رجال نيز عبد الملك از راويان امام باقر - عليه السلام- (68) و امام باقر - عليه السلام - از مشايخ او (69) شمرده نشده است، ابن جرير طبرى و ثعلبى نيز مانند ابن ابى حاتم تنها از وى اين حديث را از امام باقر - عليه السلام - نقل كرده‏اند و سندى ديگر ندارد .
نهم: هيچ كس از بزرگان تفسير در نزد ابن تيميه مانند طبرى، ابن ابى حاتم و ديگران به نقل از ابن عباس نگفته است رخداد تصدق انگشتر مربوط به ابا بكر است‏بلكه اين ادعاى ابن تيميه است كه به ثعلبى نسبت مى‏دهد ، تنها خبرى واحد مقطوع غريب بدون شاهد و متابع از عكرمه نقل شده كه تصدق انگشتر را به ابا بكر نسبت داده است (70) ، عكرمه هم در نزد بزرگان اهل سنت مورد اعتماد نيست و از همين رو مسلم بن حجاج در صحيح خود از وى هيچ روايتى جز يك حديث آن هم براى شاهد حديثى ديگر نقل نكرده است (71) .
دهم: ابن تيميه كه بيهوده دست و پا مى‏زند در آخرين نقد بر روايات شان نزول آيه درباره
تصدق انگشتر به وسيله امام على - عليه السلام - ، به روايت ابن ابى حاتم از ابن عباس، تشبث مى‏جويد كه گفته است: «كل من آمن فقد تولى الله و رسوله و الذين آمنو، هر كس ايمان دارد، خدا و رسول و مؤمنان را به ولايت مى‏پذيرد» غافل از آن كه اين حديث ربطى به ادعاى ابن تيميه ندارد .
ابن عباس در اين حديث - بر فرض صدور - در صدد بيان اين مطلب نيست كه مؤمنانى كه بايد ولايتشان را پذيرفت چه كسانى هستند بلكه تنها در صدد بيان اين نكته است، هر مؤمنى بايد ولايت‏خدا و رسول و مؤمنان را بپذيرد، ليكن اين مؤمنان چه كسانى‏اند، هرگز در اين حديث اشاره نشده است . البته ابن عباس در احاديث متعددى كه پيش از اين بيان شد، با صراحت اين آيه را درباره امام على - عليه السلام - مى‏داند كه به اين معنى است، آن مؤمنان كه ولى ديگران هستند جز امير مؤمنان امام على - عليه السلام - كسى ديگر نيست .
بنابر اين ، آيا موضع ابن تيميه و پيروان او در اين موارد چيزى جز تعصب خشك ويرانگر، پندارهاى بى مبنا و اتهام به دانشمندان چيزى ديگر است; اگر ما بخواهيم با احاديث ماثور اين گونه برخورد كنيم از دين چه مى‏ماند؟
به قول علامه طباطبايى كه مى‏گويد:
«اگر درست‏باشد از اين همه رواياتى كه درباره شان نزول اين دو آيه وارد شده، چشم‏پوشى شود و اين همه دليل‏هاى روايى ناديده گرفته شود، بايد به طور كلى از تفسير قرآن چشم پوشيد; چه ، وقتى با اين همه روايات اطمينان پيدا نكنيم چگونه مى‏توانيم به يك يا دو روايتى كه در تفسير هر كدام از آيات وارد شده است، وثوق و اطمينان پيدا كنيم؟ . . . اگر انسان دچار عناد و مبتلا به لجاجت نباشد، روايات آن قدر هست كه اطمينان آور باشد و جا براى اشكال‏ها و خرده‏گيرى و تضعيف آن‏ها نيست .» (72)
حاصل آن كه ، با جمع‏بندى احاديث در اين باره به اين نتيجه مى‏رسيم: تصدق انگشتر از ناحيه امام على - عليه السلام - در حال نماز واقعيت داشته و آيات 55 و 56- آيات ولايت - سوره مائده درباره اين رويداد تاريخى نازل شده است . بررسى و نقد ترديدها و مناقشه‏ها در استدلال به اين دو آيه بر امامت و زعامت امام على - عليه السلام - ، مجالى ديگر مى‏طلبد .

---

1) در منابع شيعه اين رويداد، افزون بر جمع كثيرى از صحابه و تابعين از رسول اكرم - صلى الله عليه و آله - و ائمه طاهرين: امام على، امام حسين، على بن الحسين، محمد بن على الباقر، جعفر بن محمد الصادق، على بن موسى الرضا و ابو محمد العسكرى - عليهم السلام - نقل شده است .
ر . ك: محمد باقر مجلسى ، بحار الانوار ، ج 35، ص 183- 206; سيد هاشم بحرانى، البرهان في تفسير القرآن ، ج 1، ص 479- 485، محمد القمى المشهدى، كنز الدقائق، ج 4، ص 144- 154; شيخ حسين راضى، الهوامش التحقيقية (پيوست كتاب المراجعات)، ص 383- 384; على بن طاووس، سعد السعود، ص 192 مى‏گويد: «در كتاب تفسير محمد بن العباس بن على بن مروان، ديدم نزول اين آيه را درباره امام على از نود طريق آورده است .» ; محمد بن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، وى پس از آن كه مى‏گويد: اجماع امت‏بر نزول اين آيات درباره امام على - عليه السلام - است، به معرفى ده‏ها منبع از شيعه و سنى مى‏پردازد كه به ذكر اين رخداد پرداخته‏اند و آن‏گاه شعرهايى كه در اين باره سروده‏اند ، نقل مى‏كند . ج‏3، ص 5- 14 .
2) عبيد الله حسكانى، شواهد التنزيل، ج 1، ص 209- 248 .
3) ر . ك: همان، ج 1، ص 226; ابو عبد الله حاكم نيشابورى، معرفة علوم الحديث، ص 102; على بن عساكر، على، تاريخ مدينة دمشق (به تحقيق محمد باقر محمودى)، ج 2، ص 409، رقم 915; موفق خوارزمى، المناقب، ص 264; احمد بن مردويه، وابو الشيخ، به نقل از جلال الدين سيوطى، در المنثور، ج 3، ص 106 واسماعيل بن كثير، اسماعيل، البداية والنهاية، ج 7، ص 357 .
4) ر . ك: عبيد الله حسكانى، شواهد التنزيل ، ج 1، ص 232- 240 (وى با 6 طريق اين رويداد را از ابن عباس نقل كرده است) ; نصر سمرقندى (م: 375 ق)، تفسير السمرقندى، ج 1، ص 445; جلال الدين سيوطى، در المنثور، ج 3، ص 105- 104 وى به نقل از خطيب بغدادى (از كتاب المتفق والمختلف) و عبد الرزاق (ابى بكر م: 211 ق) و ابو الشيخ (الهنائى الهمدانى، گفته شده نام او حيوان بن خالد است . وى از تابعين و مورد وثوق دانشمندان رجال است . ر . ك: يوسف مزى، تهذيب الكمال، ج 33، ص 411، رقم ترجمة 7432) و ابو محمد عبد بن حميد ، (م: 294 ق) واحمد ابن مردويه (م: 410 ق) و محمد بن جرير طبرى (م: 310 ق) هر كدام با سندهاى خود، اين حادثه را نقل كرده است . هم چنين: اسماعيل ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 2، ص‏71; موفق خوارزمى، المناقب، ص 264; احمد واحدى، اسباب نزول القرآن، ص 202; جلال الدين سيوطى، لباب النقول في اسباب النزول، ص 148; فخر الدين رازى، مفاتيح الغيب (تفسير الكبير)، ج 12، ص 26 (با تعبير روى عن ابن عباس، از ابن عباس روايت‏شده) . . . ; احمد بلاذرى، انساب الاشراف، تحقيق محمد باقر محمودى، ج 1، ص 59 ، حديث 155 .
5) ر . ك: سليمان طبرانى، (م: 360 ق)، المعجم الكبير، ج 1، ص 320- 321، حديث 955 و نيز به نقل از او: ابي بكر الهيثمى، مجمع الزوائد، ج 9، ص 134; شواهد التنزيل، ج 1، ص 241; در المنثور، ج 3، ص 106، از ابن مردويه، و ابو نعيم (احمد بن عبد الله، م: 430 ق).
6) ر . ك: سليمان طبرانى، المعجم الاوسط: ج 7، ص 130، حديث 6228; محمد جوينى، فرائد السمطين (به تحقيق محمد باقر محمودى)، ج 1، ص 194 ، حديث 153; شواهد التنزيل، ج 1، ص 223; در المنثور: ج 3، ص 105 از ابن مردويه .
7) ر . ك: شواهد التنزيل، ج 1، ص 230; احمد ثعلبى، احمد، الكشف و البيان في تفسير القرآن، مخطوط، ج 1، ورق 74/ا; فرائد السمطين، ج 1، ص 191 حديث 151; يوسف سبط بن جوزى، تذكرة الخواص، ص 41 (به نقل از ثعلبى) ; التفسير الكبير: ج 12، ص 26، (با تعبير روى عن ابى ذر، از ابو ذر روايت‏شده است) . . .
8) ر . ك: شواهد التنزيل، ج 1، ص 225 .
9) ر . ك: شواهد التنزيل، ج 1، ص 225 ; اسباب نزول القرآن، ص 201; جلال الدين سيوطى، لباب النقول، ص 202 .
10) شواهد التنزيل، ج 1، ص 228 .
11) احمد محب الدين طبرى، الرياض النضرة، ج 3، ص 179 .
12) عبد الرحمن بن ابى حاتم (م 327 ق)، تفسير القرآن العظيم مسندا عن رسول الله و الصحابة و التابعين، ج 4، ص 1162 حديث 6551; تاريخ مدينة دمشق، ج 2، ص 409، رقم 916; در المنثور: ج 3، ص 106، لباب النقول: ص 148; انساب الاشراف، ج 2، ص 150، حديث 151 .
13) ج 6، ص 186; ابن ابى حاتم، عبد الرحمن، همان: ج 4، ص 1162، حديث 6549 و به نقل از وى: ابن كثير، اسماعيل، همان: ج 2، ص 71 .
14) نك: طبرى، محمد بن جرير، جامع البيان عن تاويل آى القرآن: ج 6، ص 186; بغوى، حسين، معالم التنزيل: ج 2، ص 47 (با تعبير قال ابن عباس و سدى قوله تعالى انما وليكم . . . اراد به على بن ابى طالب، ابن عباس و سدى گفته‏اند كه مراد از آيه انما وليكم، على بن ابى طالب است).
15) ر . ك: طبرى، محمد بن جرير، همان، ج 6، ص 186; جصاص، ابى بكر (م 370 ق)، احكام القران: ج 2، ص 625، وى مى‏گويد: «از مجاهد، سدى، ابى جعفر و عتبة بن ابى حكيم، «روايت‏شده آيه «انما وليكم الله . . .» درباره على بن ابى طالب در حين تصدق انگشتر به نيازمند نازل شده است‏» .
16) ر . ك: طبرى، محمد بن جرير، همان: ج 6، ص 186; سيوطى، جلال الدين، در المنثور: ج 3، ص 106 وى از عبد بن حميد و ابن المنذر (على بن المنذر م 256) نقل كرده است; بغوى، حسين، همان: ج 22، ص 47; واحدى، على، الوسيط فى تفسير القرآن المجيد: ج 2، ص 201 .
17) ر . ك: عياشى، محمد بن سعود، همان، ج 2، ص 57، حديث 1298 و ص 58، حديث 1302; كلينى، محمد، كافى، كتاب الحجة، باب «ما نص الله عز وجل ورسوله على الائمة عليهم السلام واحدا واحدا» ، ج 1، ص 288، حديث 3; بحرانى، هاشم، البرهان فى تفسير القرآن: ج 1، ص 479 و 480، حديث 2 و 3 و 4; مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار: ج 35، ص 106 .
18) اسكافى، محمد، المعيار والموازنة: ص 228 .
19) نيشابورى، حسن، همان: ج 6، ص 169 .
20) ايجى، عبد الرحمن، المواقف فى علم الكلام: ص 405 وى مى‏نويسد: «اجمع ائمة التفسير ان المراد على [ عليه السلام] وللاجماع على ان غيره غير مراد .»
21) آلوسى، محمود، همان: ج 4، ص 245 .
22) همان، و نير ر . ك: جوينى، محمد، همان: ج 1، ص 190 .
23) سيوطى، جلال الدين، لباب النقول: ص 148 .
24) ابن حجر عسقلانى، احمد، الكافى الشافى في تخريج احاديث الكشاف (ذيل تفسير كشاف زمخشرى): ج 1، ص 649 .
25) ابن كثير، اسماعيل، تفسير القرآن العظيم: ج 2، ص 69 . «ابن مردويه از دانشمندان نامور اهل سنت در قرن چهارم و اوايل قرن پنجم (م: 410 ق) است، «شمس الدين ذهبى‏» درباره وى نوشته‏است: «الحافظ المجود العلامة المحدث اصبهان . . . و كان فرسان الحديث فهما، يقظا، متقنا . . . .» سير اعلام النبلاء: ج 17، ص 308، رقم ترجمه 188، «عبد الرزاق بن همام‏» نيز از دانشمندان بزرگ قرن دوم و سوم (م: 211 ق) به شمار مى‏آيد . «شمس الدين ذهبى‏» درباره وى مى‏گويد: «الحافظ الكبير عالم اليمن . . . الثقة الشيعى‏» ، سير اعلام النبلاء: ج 9، ص 563، رقم ترجمه 220 .
26) ابن كثير، اسماعيل، همان: ج 2، ص 69 .
27) ابن كثير، اسماعيل، همان: ج 2، ص 69 و نيز ر . ك: طبرى، ابن جرير، همان: ج 6، ص 178- 179 .
28) ابن كثير، اسماعيل، همان: ج 2، ص 69; طبرى، محمد بن جرير، همان: ج 6، ص 178 .
29) همان: ج 2، ص 169; طبرى، محمد بن جرير، ج 6، ص 178 و ص 186 .
30) طبرى، محمد بن جرير، همان: ج 6، ص 178 .
31) همان: ج 6، ص 178- 177 .
32) همان، ج 6، ص 186 .
33) ر . ك: واحدى، احمد، همان: ص 200- 201; لباب النقول فى اسباب النزول، ص 147 .
34) ابن تيميه نيز در اين باره بدون هيچ تاملى در منابع و مدارك چنين نوشته‏است: «. . . تمام مفسران در همه اعصار آيات 55 و 56 سوره مائده را درباره عبادة بن صامت مى‏دانند . ! ! منهاج السنة، ج 4، ص 5 .
35) رازى، فخر الدين، همان: ج 12، ص 26 .
36) رازى، فخر الدين، همان: ج 12، ص 26 .
37) نك: حسكانى، عبيد الله، همان: ج 1، ص 224 حديث 232 و ص 232، حديث 236 و 237; سيوطى، جلال الدين، همان: ج 3، ص 104 .
38) مانند، محمد حسين ذهبى، التفسير و المفسرون، ج 2، ص 105 (پيش از اين عبارت ذهبى را ملاحظه كرديد) شاكر احمد، نيز مى‏گويد: اين از بافته‏هاى شيعه است كه مى‏خواهد با تاويل قرآن بازى كند و به على - كرم الله وجهه - فضايل و مناقبى كه ثابت نيست، نسبت دهد .» العمدة، ج 2، ص 50 .
39) به طور نمونه ر . ك: ناصر قفارى، اصول مذهب الشيعة، ج 2، ص 679 .
40) احمد ابن تيميه، منهاج السنة النبوية: ج 4، ص 5 .
41) همان: ج 4، ص 5- 9 .
42) اسماعيل ابن كثير، تفسير القرآن العظيم: ج 2، ص 69 .
43) همان، ج 2، ص 69 .
44) محمد شوكانى، فتح القدير: ج 2، ص 51 .
45) ذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون: ج 2، ص 105 .
46) محمد شاكر، احمد، عمدة التفسير عن الحافظ ابن كثير: ج 2، ص 50 .
47) نيشابورى، حسن، همان: ج 6، ص 169 .
48) حسكانى، عبيد الله، همان: ج 1، ص 230 .
49) جوينى، محمد، همان: ج 1، ص 191، حديث 151 .
50) رازى، فخر الدين، همان: ج 12، ص 26 .
51) احمد ابن خلكان، وفيات الاعيان، ج 1، ص 79، رقم ترجمه 31 .
52) تاج الدين سبكى، طبقات الشافعية، ج 4، ص 58، رقم ترجمه 267 .
53) صلاح الدين صفدى، الوافى بالوفيات، ج 7، ص 306، رقم ترجمه 3299 .
54) جلال الدين سيوطى، طبقات المفسرين، ص 17 .
55) محمد بن الجزرى، غاية النهاية فى طبقات القراء، ج 1، ص 100، رقم ترجمه: 462 .
56) مسعود بغوى، تفسير البغوى (معالم التنزيل)، ج 2، ص 47 .
57) ابن تيميه، التفسير الكبير، ج 2، ص 228 .
58) همان، ص 237 .
59) نك: طبرى، محمد بن جرير، همان، ج 6، ص 186 .
60) الدر المنثور، ج 3، ص 105 .
61) ر . ك: ابن ابى حاتم، عبد الرحمن، همان، ج 4، ص 1162، حديث 6547 و 6551 .
62) ر . ك: مزى، يوسف، تهذيب الكمال فى اسماء الرجال: ج 15، ص 27، رقم ترجمه 3303 .
63) همان، ج 23، ص 197، رقم ترجمه 4732 .
64) همان، ج 29، ص 134، رقم ترجمه 6293 .
65) همان، ج 11، ص 313، رقم ترجمه 2467 .
66) در المنثور، ج 3، ص 105 .
67) ابن كثير، اسماعيل، همان: ج 2، ص 71 .
68) ر . ك: مزى، يوسف، همان، ج 18ص 322، رقم ترجمه 3532 .
69) ر . ك: همان، ج 26، ص 138، رقم ترجمه 5478 .
70) ر . ك: رازى، فخر الدين، همان، ج 12، ص 26 ; آلوسى، محمود، همان: ج 4، ص 246 .
71) محمود ابو ريه، محمود، اضواء على السنة المحمدية، ص 310 .
72) محمد حسين طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن، ج 6، ص 8 .

قرآن كريم
ابو بكر احمد الرازى (الجصاص)، احكام القرآن، تحقيق: صدقى محمد جميل، مكه، المكتبة التجارية، /بى تا .
على بن احمد الواحدى، اسباب نزول القرآن، تحقيق: كمال زغلول، چاپ اول، دار الكتب العلمية، 1411 ق .
ناصر بن عبد الله القفارى، اصول مذهب الشيعة الامامية الاثنى عشرية، چاپ دوم، رياض 1415 ق .
محمود ابوريه، اضواء على السنة المحمدية، قم، انتشارات انصاريان، 1416 ق .
احمد البلاذرى، انساب الاشراف، تحقيق: محمد باقر المحمودى، چاپ دوم، قم، مجمع احياء التراث، 1416 ق .
علامه مجلسى، بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1363 ش .
اسماعيل ابن كثير الدمشقى، البداية والنهاية، تحقيق: احمد ابو ملحم و ديگران، بيروت، دار الكتب العلمية، بى تا .
سيد هاشم البحرانى، البرهان فى تفسير القرآن، قم، مؤسسة مطبوعاتى اسماعيليان، بى تا .
ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق، تحقيق: محمد باقر المحمودى، بيروت، مؤسسة المحمودى، 1398 ق .
سبط ابن الجوزى، تذكرة الخواص، بيروت، مؤسسة اهل البيت، 1401 ق .
اسماعيل بن كثير الدمشقى، تفسير القرآن العظيم، بيروت، دار المعرفة، 1402 ق .
عبد الرحمن بن محمد ابن ابى حاتم، تفسير القرآن العظيم مسندا عن رسول الله والصحابة والتابعين، تحقيق: اسعد محمد الطيب، چاپ دوم، بيروت، المكتبة العصرية، 1419 ق .
احمد بن تيميه، تفسير الكبير، تحقيق: عبد الرحمن عميره، چاپ اول، بيروت، دار الكتب العلمية، 1408 ق .
محمد حسين الذهبى، التفسير والمفسرون، چاپ دوم، بى جا، 1396 ق .
ابو الحجاج يوسف المزى، تهذيب الكمال فى اسماء الرجال، تحقيق: بشار عواد، چاپ دوم، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1402 ق .
محمد بن جرير الطبرى، جامع البيان عن تاويل آى القرآن، بيروت، دار الفكر، 1408 ق .
عبد الرحمن جلال الدين السيوطى، الدر المنثور فى التفسير بالماثور، بيروت، دار الفكر، 1403 ق .
احمد بن عبد الله الطبرى، رياض النظرة فى مناقب العشرة، تخريج: عبد المجيد طعمه حلبى، چاپ اول، بيروت، دار المعرفة، 1418 ق .
على بن الطاووس العلوى، سعد السعود للنفوس، تحقيق: فارس تبريزيان، چاپ اول، قم، انتشارات دليل، 1421 ق .
محمد بن احمد الذهبى، سير اعلام النبلاء، تحقيق شعيب الارنؤوط، چاپ چهارم، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1406 .
عبيد الله الحاكم الحسكانى، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، تحقيق: محمد باقر المحمودى، چاپ دوم، قم ، مجمع احياء الثقافة الاسلامية، 1411 ق .
تاج الدين السبكى، طبقات الشافعية الكبرى، تحقيق: عبد الفتاح محمد الحلو، بيروت، دار احياء الكتب العربية، بى تا .
جلال الدين السيوطى، طبقات المفسرين، بيروت، دار الكتب العلمية، بى تا .
احمد محمد شاكر، عمدة التفسير عن الحافظ ابن كثير، قاهره، مكتبة التراث الاسلامى، بى تا .
محمد بن الجزرى، غاية النهاية فى طبقات القراء، چاپ اول، مصر، مكتبة الخانجى، 1351 ق .
محمد بن على الشوكانى، فتح القدير الجامع بين فنى الرواية والدراية من علم التفسير، بيروت، دار المعرفة، بى تا .
محمد بن اسحاق الكلينى، الكافى، تصحيح: على اكبر الغفارى، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1388 ق .
احمد بن حجر عسقلانى، الكافى الشاف فى تخريج احاديث الكشاف (ذيل تفسير كشاف زمخشرى)، قم، نشر ادب الحوزة، بى تا .
احمد بن محمد الثعلبى، الكشف والبيان فى تفسير القرآن، مخطوط، مكتبة آية الله المرعشى النجفى .
محمد بن محمد رضا القمى المشهدى، كنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقيق: حسين درگاهى، چاپ اول، طهران، انتشارات اسوه، 1411 ق .
جلال الدين السيوطى، لباب النقول فى اسباب النزول، تصحيح: بديع السيد اللحام، چاپ اول، بيروت، دار الهجرة، 1410 ق .
على بن ابى بكر الهيثمى، مجمع الزوايد و منبع الفوائد، چاپ دوم، بيروت، دار الكتاب العربى، 1402 ق .
حسين بن مسعود الفراء البغوى، معالم التنزيل (تفسير البغوى)، تحقيق: خالد عبد الرحمن العك، چاپ دوم، بيروت، دار المعرفة، 1407 ق .
سليمان احمد الطبرانى، المعجم الوسيط، تحقيق: محمد الطحان، چاپ اول، الرياض، مكتبة المعارف، 1405 ق .
سليمان احمد الطبرانى، المعجم الكبير، تحقيق: حمدى عبد المجيد السلفى، چاپ دوم، بيروت، دار احياء التراث، بى تا .
ابو عبد الله الحاكم النيسابورى، تحقيق: معظم حسين، چاپ دوم، المدينة، المكتبة العلمية، 1397 ق .
فخر الدين الرازى، مفاتيح الغيب (التفسير الكبير)، چاپ سوم، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا .
الموفق بن احمد الخوارزمى، المناقب، تحقيق: مالك المحمودى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1411 ق .
ابو العباس احمد بن تيمية، منهاج السنة النبوية فى نقض كلام الشيعة القدرية، بيروت، دار الكتب العلمية، بى تا .
عبد الرحمن ايجى، المواقف فى علم الكلام، بيروت، عالم الكتب، بى تا .
محمد حسين الطباطبائى، الميزان فى تفسير القرآن، قم، منشورات جماعة المدرسين فى الحوزة العلمية، بى تا .
شيخ حسين الراضى، الهوامش التحقيقية (الملحق بكتاب المراجعات)، چاپ دوم، قم، المجمع العالمى لاهل البيت، 1416 ق .
صلاح الدين الصفدى، الوافى بالوفيات، بيروت، دار النشر، بى تا .
احمد بن خلكان، وفيات الاعيان، چاپ دوم، قم، منشورات الشريف الرضى، 1364 ش .