موزه‏ها، موسسات و مجموعه‏هاي مشروحه ذيل دربردارنده نسخ خطي قرآن از قرن اول هجري به بعد مي‏باشند. در اين نوشتار براي بدست آوردن اطلاعات بيشتر در خصوص ماهيت نسخ قرآني منابعي نيز به خوانندگان محترم معرفي شده است.

مسجد جامع صنعا در سال ششم هجري بنيانگذاري گرديد. در آن زمان حضرت رسول (ص) يكي از اصحابش را براي ساختن مسجدي بدانجا مامور كرد كه بنظر مي‏رسد اولين مسجد يمن و همچنين كهن‏ترين مسجد جهان اسلام است. اين مسجد توسط حاكمان اسلامي دوره به دوره گسترش و عظمت يافت. مجموعه نسخ خطي (حدود 7000 نسخه) مسجد جامع در 3 كتابخانه در مجموعه ساختماني مسجد نگهداري مي‏شوند. اولين كتابخانه‏اي كه تاسيس شد المكتبة المشرقية بود كه در طول دوران حكومت الامام يحيي حميدالدين (1904-1948 م.) تكميل گرديد. دومين شان المكتبة‏الغربية بود كه نسخه‏هاي خطي و كتب «الهيئة‏العامة للآثار و دورالكتب» را در برمي گيرد. هر دوي اين كتابخانه‏ها در حاشيه جنوبي مسجد قرار دارند. مكتبة‏الاوقاف كه كتابخانه اصلي جديد هم هست، در طبقه دوم ساختمان سه طبقه جديد مسجد جامع صنعا واقع است و شامل نادرترين نسخ خطي اسلامي در جهان و نسخ كم نظيري از قرآن مي‏باشد. اين آثار درباره الهيات، قضا (حقوق)، علوم قرآني، تفسير، حديث، سيره، فقه‏اللغه عربي، فرهنگ لغات، ادبيات، شعر، تاريخ، سياست، فلسفه، منطق، ستاره‏شناسي، طب و كشاورزي‏اند. در ميان نسخ خطي اين مجموعه نسخه‏اي از قرآن به خطي منسوب به علي بن ابي‏طالب (ع)، زيدبن ثابت و سلمان فارسي در دو قسمت، هر يك شامل 150 صفحه بخط كوفي درشت بدون نقطه وجود دارد.
در سال 1385 هـ / 1965م. در اثر بارندگي شديد در صنعا قسمتي از سقف مسجد جامع در گوشه شمال غربي صدمه ديد. در زمان بازديد، كارگران حفره بزرگي را مملو از نسخ خطي و پوستي قرآني و غيرقرآني كشف كردند. اين
سازمان يونسكو يك CD شامل تعدادي از نسخ تاريخ گذاري شده صنعا را بعنوان بخشي از برنامه«Memory of the World» خود عرضه كرد. در اين CD بيش از چهل نسخه خطي قرآن كه از قرن اول هجري (هم به خط حجازي و هم كوفي) معرفي شده‏اند كه يكي از آنها به اوايل قرن اول هجري تعلق دارد. بيش از 45 نسخه در اين مجموعه، از قرون اول و دوم هجري تاريخگذاري شده‏اند. تعدادي از اين نسخ با قدمت قرن اول، قرون اول و دوم، قرن دوم، و قرون دوم و سوم هجري در اين «وب سايت» (2) قابل مشاهده مي‏باشند.
تعداد بيشتري از نسخ قرآني قرن اول و قرون اول و دوم صنعا نيز در كتاب مصاحف صنعا معرفي شده‏اند. اين كتاب كاتالوگ نمايشگاهي در موزه ملي كويت، همراه با مقالاتي از حصة صباح سليم الصباح، گ. ر. پوئين، م. جنكينز، يو. دريبهولز به زبانهاي عربي و انگليسي است. كتاب بررسي جهاني مخطوطات اسلامي نيز فهرست نسخ خطي مسجد جامع صنعا را در قالب كتب متعددي گردآورده است. درباره محظوطات قرآني مسجد جامع صنعا نگاه كنيد به:
[1] Memory of The World: San،â' Manuscripts CD-ROM Presentation, UNESCO.
[2] Masâhif San،â', 1985, Dâr al-Athâr al-Islâmiyyah, Kuwait.
[3] Geoffrey Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume III, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 664-667.

مجموعه نسخ خطي دارالكتب يكي از بزرگترين و مهمترين مجموعه‏ها در جهان شناخته شده است. تعداد كل نسخه‏هاي اين كتابخانه 50755 نسخه است كه 47065 نسخه آن بزبان عربي، 996 تا به فارسي و 2150 نسخه به تركي مي‏باشند؛ شامل نسخه‏هايي فوق‏العاده قيمتي و نادري از ميراث اسلامي خصوصاً از چهار قرن اول هجري، بعلاوه نسخ مذهب بي‏نهايت نادري كه در هيچ جاي ديگر جهان نظير ندارند. بخش اعظم نسخه‏ها در قرون اوليه اسلامي كتابت شده‏اند. اين مجموعه همچنين دو تا از كهن‏ترين قرآنهاي خطي از سال 102 هجري (720م.) و 107 هـ (725 م.) را نيز دارا مي‏باشد.
دارالكتب 50755 نسخه خطي دارد كه از آن 47065 نسخه به عربي، 996 نسخه به فارسي و 2150 نسخه به تركي‏اند. اين نسخه‏ها تقريباً شامل همه موضوعات‏اند. منبع كاملي از فهرست اين نسخه‏ها به شرح زير مي‏باشد:
[1] G. Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume I, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 212-218.
[2] B. Morirz, Arabic Palaeography: A Collection of Arabic Texts From The First Century of The Hidjra Till The Year 1000, 1905, Cairo, See P1. 31-34 and P1. 1-12 for 102 AH/720 CE and 107 AH/725 CE, respectively.
[3] T.W. Arnold & A. Grohmann, The Islamic Book: A Contribution to its Art And History From The VII-×VIII Century, 1929, The Pegasus Press, p. 22.

اين كتابخانه يكي از قديمي‏ترين (تاسيس در سال 861 هجري / 1457 ميلادي) مجموعه نسخ خطي اسلامي جهان اسلام و جامعترين در ايران مي‏باشد. در حدود 29000 نسخه خطي به زبان عربي، فارسي و تركي دارد. از اين تعداد، 11000 نسخه آن قرآن است و بنابراين بزرگترين مجموعه نسخ خطي قرآن در جهان محسوب مي‏شود.
اين مجموعه همچنين از اين نظر اهميت فراوان دارد كه شامل تعداد زيادي نسخ قرآني مذهب، كهن و نفيس شامل قرآنهاي خط كوفي اوليه روي پوست آهو است و بقيه با تذهيب‏هاي عالي از قرن سوم هجري (قرن 9 ميلادي) به بعد و تعدادي نيز بوسيله كاتبان مشهوري كتابت شده‏اند.
اين نسخه‏ها در كاتالوگ‏هايي معرفي شده‏اند كه از جمله مي‏توان به منبع زير اشاره كرد:
[1] G. Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume I, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 481-486.

اين موزه در سال 1923 بوسيله انجمن مشورتي اسلامي فلسطين (Islamic Legal Council) تاسيس شد. مجموعه نسخ خطي موزه اسلامي تماماً شامل مصاحف قرآن به تعداد 644 نسخه وقف شده در طول قرون بر مسجدالاقصي و قبة‏الصخره است. برخي از اين نسخه‏ها بوسيله حكام و يا اشخاص اهدا و بقيه بوسيله فلسطيني‏هاي شهرهاي الخليل و نابلس وقف شده‏اند.
نسخه‏هاي خطي قرآن در اين مجموعه از نظر نوع، قدمت و ابعاد متنوع مي‏باشند. بسياري از آنها به صورت «ربعه» (30 جزو قرآن محفوظ در يك جزودان يا «ربعه») مي‏باشند. قديم‏ترين آنها بخط كوفي و متعلق به اواخر قرن دوم هجري و متاخرترين‏شان نسخه‏اي از قرن سيزدهم هجري است. ابعاد اين نسخه‏ها از 5/11×16 سانتي متر تا مجلد دوم قرآن بزرگ سلطان مملوكي قاتيباي (901 - 872 هـ / 1496 - 1468 م) به ابعاد 90×110 سانتي متر و 15 سانتي‏متر قطر مي‏باشد. اهميت اين نسخ خطي قرآني به تذهيب و تزئينات باشكوه‏شان و نسخه‏هايي استثنائي است كه بيشترشان در اواخر دوره عثماني كتابت شده‏اند.
يكي از مهمترين نسخ اين مجموعه نسخه‏ي بخط كوفي از نيمه دوم قرآن منسوب به امام حسن بن علي بن ابي‏طالب (ع) است. صفحات اين نسخه به زيبايي تذهيب شده و هر سر سوره داراي تزئينات متمايز و خاص خود مي‏باشد. همچنين هر يك از دو«لت» جلد اما مزين متعلق به دوره مملوكيان مي‏باشند.
موزه همچنين مجموعه با اهميتي از 883 سند (855 سند عربي و 28 سند فارسي) از قرن هشتم هجري نيز دارد. مرجع كامل فهرست نسخ خطي اين موزه عبارتست از:
[1] Geoffrey Roper (ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1993, Volume II, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 579-581.

مجموعه نسخ خطي قرآني بيت القرآن يكي از مهمترين مجموعه‏هاي جهان است. اين مجموعه بزرگ شامل آثار خوشنويسي نفيسي از اولين قرن هجري (7 ـ 8 ميلادي) تا دوران معاصر و از همه مناطق جهان اسلام از چين تا اسپانياي اندلسي را شامل مي‏شود. نسخه‏هايي از قرن اول و قرون اول و دوم هجري در همين «وب سايت» قابل دسترسي مي‏باشند. بيت القرآن يك مجموعه خصوصي است. اطلاعات بيشتري در خصوص اين مجموعه و ديگر موزه‏هاي بحرين نيز بر روي سايت‏هاي اينترنتي قابل دسترسي است.

مجموعه هنر اسلامي خليلي شامل بزرگترين و جامعترين دسته آثار خطي قرآني در ميان مجموعه‏هاي خصوصي مي‏باشد كه به وسيله «بنياد نور» اداره مي‏شود. تاريخ كلي اين دستنوشته‏هاي قرآني از قرن هفتم تا بيستم ميلادي را دربرمي‏گيرد و شامل مواردي از نقاط دور دستي همچون هند و اسپانيا است. گروهي از محققان دانشگاهي، كاتالوگي از تمام مجموعه (شامل 26 مجلد) تهيه كرده‏اند. اين نسخ به خطوط مختلف كتابت شده و داراي قدمتي از اواخر قرن اول هجري به بعد مي‏باشند. بنياد نور با همكاري انتشارات دانشگاه آكسفورد اين مجموعه را منتشر كرده است.
منابع مزبور به شرح زير مي‏باشند:
[1] F .Deroche, The Abbasid Tradition. Qur'ans of The 8th to The 10th Centuries AD, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art Vol.I, 1992, Oxford University Press, 192 pp.
[2] D. James, The Master Scribes: Qur'ans of the 10th to 14th Centuries , The Nasser D. Khalili Collection of lslamic Art Vol.II, 1992, Oxford University Press, 240 pp.
دومين جلد از چهارجلد فهرست (كاتالوگ) اين قرآن‏ها، حاوي قرآني است كه تذهيب اصلي‏اش به وسيله بزرگترين خوشنويس قرون وسطا يعني ياقوت مستعصمي انجام شده است. ديگر شاهكارهاي اين مجموعه عبارتند از: قرآني به قلم «زر» از قرن دوازدهم در عراق، تنها قرآن قرن دوازدهمي والنسيا، و نسخه‏اي كه احتمالاً قديمي‏ترين قرآن موجود هند مي‏باشد.
[3] D. James, After Timur: Qur'ans of the 15th and 16th Centuries, The Nasser D. Khalli Collection of Islamic Art Vol.III. 1992, Oxford University Press, 256 pp.
سومين جلد از 4 مجلد مجموعه خليلي، شامل قرآنها قرن 15 ميلادي ايران، مصر، سوريه، قسطنطنيه و هند به علاوه قرآنهاي قرن 16 ايران و هند مي‏شود.
[4] M. Bayani, A. Contadini & T. Stanley, The Decortgled Word: Qur'ans of the 17th to 19th Centuries, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art Vol.IV, 1999, Oxford University Press, 334 pp.
اين شماره دو قسمتي آخرين جلد از 4 مجلد مربوط به قرآنهاي خطي مجموعه خليلي است و شامل دوره‏اي از 1700ـ1900 ميلادي و آثاري از آفريقاي اسلامي، تركيه عثماني و ايران و هند و خاور دور است:
[5] N.F. Safwat, The Art of the Pen Calligraphy of the 14th to 20th Centuries The Nasser D.Khalili Collection of Islamic Art Vol. V, 1999, Oxford University press, 248 pp.
مجموعه خليلي نمونه هايي از آثار خوشنويسي اسلامي از دوراني به فاصله 6 قرن نگهداري مي‏كند كه نمايانگر تداوم اين نوع هنر محوري تا دوره مدرن مي‏باشد. اين آثار ـ مجموعاً قريب 300 اثر ـ شامل اقلامي استثنايي مركب از آثار بسياري از مشهورترين خوشنويسان برجسته نظير سيد حمدالله و حافظ عثمان مي‏باشد.

كتابخانه ملي (كتابخانه سلطنتي سابق) مجموعه‏هايي از نسخ خطي اسلامي كه در طول قرون متمادي نگاشته شده‏اند، گردآورده و به تدريج از طريق خريد و اهدا بر تعداد آن افزوده است اين مجموعه‏ها در زمره مهمترين مجموعه‏هاي اروپا مي‏باشد و تقريباً همه موضوعات را در بر مي‏گيرد (جمعاً در حدود 1200 نسخه)؛ به ويژه كه تعداد قابل ملاحظه‏اي نسخ خطي قرآن متعلق به نخستين سده‏هاي هجري نيز دارا مي‏باشد. همه اينها در بخش نسخ خطي (Departement des Manuscrits)، قسمت نسخ شرقي (Division desManuscrits Orientaux)نگهداري مي‏شوند.
عكسهاي تعدادي از قرآنهاي خطي بدون تاريخ به خط حجازي در كتابخانه ملي پاريس در كاتالوگ شماره 2 (ذيل) و فهرست مجموعه كتابخانه ملي در مرجع شماره 1 (ذيل) قابل دسترسي مي‏باشند:
[1] G. Poper(ed), World Survey of Islamic Manuscripts, 1992, Volume I, Al-Furqân Islamic Heritage Foundation, London, pp. 212-218.
[2] F. Déroche, Catalogue des Manuscrits Arabes (Les Manuscrits Du Coran), 1983, Volume I, Bibliotheque Nationale, Paris.

موزه موسسه شرق شناسي داراي مجموعه‏اي از نسخ خطي قرآن با قدمتي از نيمه دوم قرن اول هجري به بعد است كه به عنوان نسخ قرون اول / دوم هجري طبقه بندي شده‏اند. وجود نسخه‏هايي بخط مكي، كوفي و مغربي در اين مجموعه معرف منشأ آنها از گستره وسيع جغرافيايي جهان اسلام است. مرجع مربوطه براي پيگيري موضوع به شرح زير مي‏باشد:
[1] N. Abbott, The Rise of The North Arabic Script And its Kur'ânic Development, With a Full Description of The Kur'an Manuscripts in The Oriental Institute, 1939, University of Chicago Press.
اين اثر معروف نبيه ابوت به يكي از متون استاندارد براي دانشجويان در جهان غرب كه علاقه‏مند به منشأ و تاريخ خوشنويسي اسلامي‏اند، تبديل شده است. اين كتاب با منشا خط عربي و توسعه آن بعد از ظهور اسلام آغاز مي‏شود. نسخه‏هاي خطي موزه موسسه شرقي (The Oriental Institute Museum)به خوبي نمونه‏هاي متنوعي را براي مطالعه «انواع خطوط» به دست مي‏دهند.

«مجموعه اسلامي» در كتابخانه چسبربيتي، شامل تقريباً چهار هزار نسخه عربي، فارسي و تركي مشتمل بر تعداد زيادي نسخ عالي قرآن است. مجموعه اسلامي يكي از نفيس‏ترين مجموعه‏هاي موجود است كه به دليل كيفيت عالي و وسعت موضوعاتش از شهرتي بين المللي برخوردار است. اين كتابخانه نمونه‏هايي از قديمي‏ترين نسخ خطي اسلامي از قرون 9 و 10 ميلادي تا آثاري مربوط به آخرين سالهاي سده بيستم را دارا مي‏باشد.
«مجموعه اسلامي» شامل چند زير مجموعه است كه از آنها، مجموعه قرآني شامل حدود 250 نسخه از اهميت ويژه‏اي برخوردار است و با نسخ توپقاپي سراي در استانبول تركيه رقابت مي‏كند. نسخ برجسته در اين مجموعه، يكي قرآني است از 972 ميلادي كه قديمي‏ترين قرآن تاريخ دار نگاشته شده بر روي كاغذ است و ديگري كه در حدود اواخر قرن نهم هجري براي سلطان عبدالمجيد، كتابت شده و داراي جلد و تذهيب بسيار عالي و استثنايي است. با وجود اين، گوهر واقعي اين مجموعه ـ و در حقيقت يكي از گرانبهاترين آثار كل كتابخانه ـ قرآن با شكوهي است كه بوسيله خوشنويس مشهور، يعني ابن بواب، در سال 1001 ميلادي در بغداد كتابت شده است.
فهرست نسخ اين كتابخانه در كتابهاي زير آمده است:
[1] A.J. Arberry. The Koran Illuminated: A Handlist of The Korans in The Chester Beatty Library, 1967, Hodges Figgis & Co Ltd., Dublin.
[2] D. James, Qur'ans And Bindings From The Chester Batty Library: A Facsimile Exhibition, 1980, World of Islam Festival Trust, London.
[3] A.J. Arberry, The Chester Beatty Library: A Handlist of The Arabic Manuscripts, 1955, Vols. 1-8, Emery Walker (Ireland) Ltd., St. Margaret's Donnybrook, Dublin.

در ميان حدود 85 هزار نسخه خطي به 65 زبان زنده و مرده شرقي موجود در موسسه مطالعات شرقي سن‏پترزبورگ (قديمي‏ترين موزه آسيايي تاسيس شده در 1818 ميلادي) در آكادمي علوم روسيه، آثار نادر يا بي‏نظير مذهبي، تاريخي، علمي زيادي در نوبت انتشاراند. موسسه مطالعات شرقي اخيراً پروژه‏اي را آغاز كرده كه شامل گردآوري نسخ خطي بصورت الكترونيكي است. اين پروژه كه مشابه برنامه «Memory of World» يونسكو است،
(Asiatic Museum treasures From St.Petersburg Academic Collection of Oriental Manuscripts [Cd-Rom series]) نامبرده شده است.
اين موسسه يكي از قديمي‏ترين نسخه‏هاي قرآني به تاريخ نيمه اول قرن هشتم ميلادي را در خود دارد كه در قالب شماره چهارم مجموعه مخطوطات مهم قرآني جهان (One of the Most Important Qur'anic MSS in the World) منتشر شده است. اين مجموعه همچنين 81 برگ بزرگ پوستي به خط حجازي (يعني مكي يا مدني) شامل حدود 40 در صد متن شريف قرآن (متن كامل 22 سوره و اوراقي از ساير سوره‏ها) را نيز دارا مي‏باشد. اين نسخه بيانگر تغييراتي در نگارش (املاي صحيح) و ترتيب متن قرآن است. چنين تغييراتي با مركب شنگرف (قرمز) احتمالاً يك قرن بعد از تاريخ كتابت نسخه به متن افزوده شده‏اند. به طور همزمان فواصل خالي بين پايان سوره قبلي و آغاز سوره بعدي با تزئينات الوان (تركيب بسيار جالبي از مثلث‏ها، قوس‏ها، خطوط بهم پيچيده يا متقاطع، گاه تداعي كننده زينت آلات بدوي) و عناوين سور و اطلاعاتي درباره تعداد آيات پر شده است.
اين نسخ خطي در نمايشگاه «Pages of Perfection» (پاريس ـ نيويورك ـ لوگانو ـ سالزبورگ) در سالهاي 1995ـ1996 به نمايش گذاشته شده بودند. اين نمايشگاه در موزه قصر كوچك پاريس، در لوگانو، سوئيس و در موزه هنر متروپل نيويورك بر پا شده بود.
منابع چاپ شده درباره اين مخطوطات عبارتند از:
[1] Efim A. Rezvan, Issue 4: One of The Most Important Qur'anic MSS in The World, THESA Company, St. Petersburg, Russia.
اين مقاله ترجمه‏اي است از:
»The Qur'anic Manuscripts in Museums, Institutes, Libraries and Collections«, online at: www.islamic-awareness.org/quran/text/mss/museum
از آنجائي كه بسياري از مجموعه‏ها نسخ خطي قرآني نفيس و با اهميت را در ايران و كشورهاي اسلامي و اروپايي و آمريكا و حتي مجموعه‏هاي خصوصي مي‏شناسيم كه در اين مقاله معرفي نشده‏اند و يا اطلاعات ارائه شده درباره آنها بعضاً بيش از حد مختصر و ناچيز و اندك است، برآنيم كه در آينده اين موضوع را دنبال كنيم يعني هم اطلاعات جامع‏تري از اين مجموعه‏ها در قالب مقاله يا معرفي كتاب عرضه كنيم و هم ساير مجموعه‏هاي ناشناخته و يا معرفي نشده را بشناسانيم.
1 - منظور سايت اينترنتي مربوط به همين مقاله است.
2 - معرفي كتابخانه آستان قدس مشهد در اين مقاله بسيار مختصر است كه به هيچ وجه در شأن مجموعه‏اي با بيش از ده هزار نسخه قرآني نفيس و كهن نيست. در شماره‏هاي آينده گزارش مفصلي در اين خصوص ونيز ساير مجموعه‏هاي مهم نسخ خطي قرآني ايران نظير موزه ملي ايران، موزه رضا عباسي، موزه پارس شيراز و مجموعه‏هاي خصوصي مهم ايراني چاپ خواهيم كرد.

در سال 1385...
كتابخانه آستان قدس رضوي در مشهد بزرگترين مجموعنه نسخ خطي قرآن در جهان محسوب مي‏شود.
در سال 1385 هـ / 1965.م در اثر بارندگي شديد در صنعا قسمتي از سقف مسجد جامع در گوشه شمال غربي صدمه ديد. در زمان بازديد، كارگران حفره بزرگي را مملو از نسخ خطي و پوستي «قرآني» و غيرقرآني كشف كردند. اين كاوش در مسجد جامع صنعاي يمن تعداد زيادي نسخ قرآني متعلق به اولين قرن هجري بدست داد.