گفتني‏است؛ قرآني كه بليغ و فصيح و معجزه است، و مشتمل بر دقائق و لطائف و اسرار است. ممكن نيست عامّه مردم در فهم و درك معاني آن يكسان باشند؛ بعضي از مردم بي‏سواد و بعضي ديگر با سواد و آگاه و گروهي ديگر با سواد، اما غير آگاه هستند. چرا كه قرآن مانند يك اقيانوس ناپيدا كرانه‏اي است كه عمق آن ناپيدا است. و بر هر كس كه قصد استفاده و درك آن را دارد، راه به روي او باز است و هركس به اين اقيانوس وارد شود، به اندازه استعداد و قدرت فهم خود از آن استفاده مي‏كند، مثلاً اصحاب بلاغت از فصاحت آن و فقيهان از احكام فقهي آن، و علماي كلام از براهين عقليه آن و اهل تاريخ از قصه‏ها و حوادث آن و ... برداشت مي‏كنند. و هرقدر هم از اين اقيانوس برداشته شود، به هيچ‏وجه از آن كاسته نمي‏شود چنانكه خداوند متعال مي‏فرمايد:
«قُلْ لَوْ كانَ البَحْرُ مِدادا لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ البَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي....».1.
«بگو اگر درياها براي (نوشتن) كلمات پروردگارم مركّب شود، درياها پايان مي‏پذيرد، پيش از آن كه كلمات پروردگارم پايان يابد...».
مراتب تفسير
با تأمّل و تفكر در تفسير متوجّه مي‏شويم كه در تفسير يك سطح پائين‏تر و يك سطح بالائي وجود دارد:
اما سطح پايين تفسير، مربوط به عامه مردم است كه از ظاهر آيات قرآن و اجمالي از معاني را متوجه مي‏شوند. و در رابطه با احكام عبادي، گناهان، بعضي از تعاليم تربيتي و اخلاقي و مانند اينها از آن استفاده مي‏كنند.
اما سطح عالي از تفسير يك مرتبه خاصي است كه علماي فنّ در دقائق و اسرار آن غور مي‏كنند و براي همه مردم ميسور نيست كه آن را هضم كنند. چنانكه خداي بزرگ مي‏فرمايد:
«كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لَيَتَذَكَّرَ اُولُوا الأَلباب»2.
«اين كتابي است پربركت كه بر تو نازل كرده‏ايم تا در آيات آن تدبّر كنند و خردمندان متذكّر شوند».
از اين جهت بايد گفت: هركس حظّ بيشتري از علم دارد، سهمش از فهم معاني قرآن بيشتر خواهد بود و اولين قدمي كه انسان مي‏تواند با برداشتن آن، معاني قرآن را بفهمد، شناخت الفاظ است كه بايد از نظر عامّ و خاصّ بودن و اقسام الفاظ كه آيا احتمال معني ديگري دارد يا نه، و امثال اينها آشنا شود. لذا مردم در فهم تفسير قرآن تفاوت‏هاي زيادي دارند.

مفسّران از نظر روش و سليقه بحث در آيات قرآن، هركدام از زاويه خاص آن را ديده‏اند و با معلومات خاصي، برداشتهاي خاصي را ارائه داده‏اند. كساني كه از نقطه‏نظر احاديث (رسيده از معصومان و صحابيان و تابعان3) به فهم قرآن روي آورده‏اند و براي «اجتهاد» در تفسير بهائي نداده‏اند.
برخي برخلاف گروه قبل، در تفسير آيات قرآن بر عقل تكيه كرده‏اند و بعضيها از نقطه‏نظر ادبيات و فصاحت و بلاغت و ... قرآن را مورد بررسي قرار داده‏اند و گروهي به مباحث فلسفي، كلامي بيشتر پرداخته‏اند، و گروهي ديگر شرائط تاريخي را مدّ نظر قرار داده‏اند و بالاخره گروهي از مفسّران به مسائل عرفاني پرداخته، و گروهي ديگر به هستي‏شناسي آيات عنايت داشته‏اند كه در اينجا به بعضي از آنها اشاره مي‏كنيم:
تفسير «تبيان» اثر مرحوم شيخ طوسي، كه نخستين تفسير جامع شيعي است و بحث‏هاي علوم قرآني و تفسيري و اجتهادي و... علاوه بر احاديث متعرّض شده است.
تفسير «مجمع‏البيان»، اثر مرحوم طبرسي شامل تمامي علوم قرآني ...
تفسير «نورالثقلين»، اثر عبد علي بن جمعه عروسي هويزي(م 1112هـ) به سبك تفسير برهان و يك تفسير روائي است.
تفسير «زبدة‏البيان في أحكام القرآن»، اثر مقدس اردبيلي(م933هـ) كه از قديمي‏ترين تفاسير فقهي شيعه است.
تفسير «كنزالعرفان في فقه‏القرآن»، اثر جمال‏الدين مقداد بن عبداللّه سيوري(متوفاي 826هـ) در دو جلد كه به صورت موضوعي فقهي و مقايسه بين تفاسير شيعه و سنّي است.
تفسير «الميزان في تفسير القرآن»، اثر مرحوم علاّمه طباطبائي قدس‏سره كه مايه افتخار شيعه و پس از تبيان شيخ طوسي جامع‏ترين تفسير شيعي است.
تفسير موضوعي «منشور جاويد»، اثر آيت‏اللّه جعفر سبحاني؛ نخستين تفسير موضوعي شيعه زبان فارسي.
تفسير «پيام قرآن»، اثر آيت‏اللّه مكارم شيرازي با همكاري جمعي از نويسندگان.
و همچنين تفاسيري از اهل سنت:
تفسير «انوارالتنزيل» بيضاوي.
«الدرّالمنثور» جلال‏الدين سيوطي.
تفسير كبير فخر رازي.
تفسير آلوسي.
تفسير «اسرار الغيب».
«الجواهر» طنطاوي. و...
البته آغاز علم تفسير را در مكتب تشيّع از كارهاي اميرمؤمنان علي عليه‏السلام بايد دانست، زيرا آنچه توسّط اهل سنّت از پيامبر در باب تفسير نقل شده، توسط تابعين و تابع تابعين از آغاز رفع ممنوعيّت كتابت(با روي كار آمدن عمربن عبدالعزيز در سال 99 هجري) بوده است، در صورتي كه در عالم تشيّع از همان آغاز اسلام با نقل تأليف و تدوين مطالب تفسيري توسّط علي عليه‏السلام و شاگردان آن حضرت شكل گرفته است مانند: ابن عباس، و ابن مسعود، و ديگر شاگردان آن حضرت.
چنانكه مرحوم طبرسي مي‏فرمايد:
«اول كسي كه از اصحاب پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به تفسير قرآن پرداخت، علي عليه‏السلام بود كه او اعلم‏ترين مردم به قرآن بود بعد از رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و همو بود كه مدينة‏العلم بود4. و بعد شاگردان آن حضرت كه همگي از چشمه جوشان علم پيامبر و ائمه اطهار عليهم‏السلام سيراب شده و از خرمن دانش آنان خوشه‏چيني نموده‏اند.

اما در عصر ما تحوّل جديد در تفسير قرآن به وجود آمد. اگر پيشنيان قرآن را از آئينه علوم: لفظي، عقلي، عرفاني، تاريخي و... مي‏ديدند، آنچه را كه بسيار اهميت داشت، مورد توجه قرار نداده بودند و آن فهم و درك قرآن به واسطه خود قرآن است. اين راه و روشي بود كه در سير تفسير فراموش شده بود. دانشمندي كه به اين نكته توجه فرمود، علاّمه طباطبائي قدس‏سره بود. او در تفسير ارجمند خود به اين روش ابتكاري راه يافته است و در فهم قرآن، مسلمانان را به فهم آن از آئينه خود فرا مي‏خواند. او در مقدّمه تفسير «الميزان» به اين نكته اشاره كرده مي‏گويد:
«اين همان راه راست و طريقه‏اي است كه معلّمين قرآن يعني حضرات معصومين عليهم‏السلام در تفسير قرآن آن را پيموده‏اند»5.