تعقيبات برخي آيات قرآن كريم
محسن معيني
قرآن كريم، كلام خداوند است و آن‌گاه كه قرآن مي‌خوانيم در واقع خداي مهربان با ما سخن مي‌گويد ادب اقتضا مي‌كند كه در محضر او و به‌هنگام شنيدن كلامش سراپا گوش باشيم و در معناي سخنش تأمل كنيم بدانسان كه در وقت شنيدن آيات شوق‌انگيز اشتياق خود را نشان دهيم و به‌گاه شنيدن آيات ترساننده، ترس و خشيت خود را. ديگر آن‌كه گه‌گاه به‌مناسبت معناي آيات سخنان شايسته‌اي بگوييم و در گفت‌و‌گو با پروردگارمان شركت كنيم.اولياء دين آياتي را كه بايد به‌آن‌ها پاسخ گفت و آنچه را بايد بگوييم به‌ما آموخته‌اند. اين عمل به‌هنگام تلاوت قرآن مستحب است و تلاوت را پرمعناتر و لذّت‌بخش‌تر مي‌كند. پاره‌اي از اين موارد عبارتند‌از:
1. پس از تلاوت سوره حمد (فاتحة‌الكتاب) مستحب است گفته‌شود:«الحمدُ للّه ربِّ العالمين؛ ستايش از آن پروردگار جهانيان است»
2. پس از تلاوت سوره توحيد (اخلاص) مستحب است گفته شود: «كَذالكَ‌اللّهُ رَبّي؛ پروردگارم چنين است» و «يا كَذالِكَ‌اللّهُ رَبُّنا؛ پروردگارمان چنين است»
3. پس از تلاوت سوره مرسلات مستحب است گفته شود:«آمنّا باللّهِ؛ به خداوند ايمان آورديم»
4.پس از تلاوت سوره تين كه در آخرين آيه مي‌فرمايد:(آيا خدا نيكوتريم داوران نيست؟) گفته شود:«بَلي وَ أنَا عَلَي ذالِكَ مِنَ الشّاهدين؛ آري [او بهترين داوران است] و من بر اين گواهم»
5. پس از تلاوت سوره جحد (كافرون) مستحب است سه‌بار گفته شود: «ربّي‌اللّهُ و ديني الاسلامُ؛ اللّه پروردگار من و اسلام دين من است»
6. پس از تلاوت آياتي كه ابتداي آن‌ها (يا أيها‌الّذين آمنوا…) آمده است مستحب است گفته شود:«لَبّيكَ‌اللّهمَّ لبّيك؛خالصانه در خدمتم بار‌خدايا خالصانه در خدمتم»
7. پس از تلاوت آيه 56 سوره احزاب «انّ‌اللّه و ملائكته يصلّون علَي النّبي يا ايهاالّذين آمنوا صلّوا عليه و سلّموا تسليماً؛ خدا و فرشتگانش برپيامبر درود مي‌فرستند. اي كساني كه ايمان آورده‌ايد براو درودفرستيد و به فرمانش بخوبي گردن نهيد» مستحباست ـ در نماز و ياغير نماز ـ گفته شود: «اللّهم صلّ علي محمد وآل محمد؛ خدايا برمحمد و آل‌محمد درود بفرست».
8 ـ پس از تلاوت آيات 7و8 سوره شمس «ونَفْسٍ وما سوّاهَا فَألْهما فُجُورها وتَقْواها؛ سوگند به نفس و آنكس كه آنرا درست كرد. سپس پليد‌كاري و پزهيزگاري‌اش را به آ الهام كرد» مستحب است چنانكه پيامبر(ص) فرمودند گفته شود: «أللّهم آتِ نَفْسي تَقْواها وَزَكّيها أنْتَ خَيرُ مَنْ زَكّاها أنْتَ وَليها وَمَولاها؛ خدايا تقواي نفسم را بدان ببخش و پاكيزه‌اش گردان كه تو بهترين كسي كه پاكيزه‌اش مي‌كني. تو سرپرستو مولاي نفس مني»
9 ـ در سوره الرحمن پس از تلاوت هريك از آيات «فَبأي ألاء ربّكُما تُكَذِّبان؛ پس كدام يك از نعمتهاي پروردگارتان را منكريد؟ مستحب است گفته شود: «لابِشَيءٍ مِنْ آلاءِ ربِّ أكذِّبُ؛ هيچ يك از نعمت‌هايت را تكذيب نمي‌كنم اي پروردگار من [و بدان بي‌اعتنا نيستم]»
10 ـ پس از تلاوت آخرين آيه سوره قيامت «ألَيسَ ذلِكَ بِقادرٍ علي أنْ يحْيي الْمَوْتي؛ آيا چني كسي قادر نيست كه مردگان را زنده كند؟ مستحب است گفته شود: «سُبْحانَ ربِّي وَبَلي؛ منزه است پروردگار من و آري [قادر است]» و يا «بَلي وأنا عَلي ذلِكَ مِنَ الشّاهدين؛ آري [قادر است] و من براين گواهم»
11ـ پس از تلاوت آيه أول سوره أعلي «سبِّح اِسْمِ ربِّكَ الأعلي؛ نام پروردگار والاي خود را به پاكي بستاي» مستحب است گفته شود «سُبْحانَ ربّي الأعلي وبِحَمْدِهِ؛ منزه است پروردگار والاي من و به ستايش او مشغولم» همچنين پس از آيات تسبيح در سوره‌هايي كه با تسبيح خداوند آغاز مي‌شود (مسبّحات) و آيه آخر سوره واقعه «فسبِّحْ باِسْمِ ربِّكَ الْعَظيم؛ پس به نام پروردگار بزرگ خود تسبيح گوي» مستحب است گفته شود: «سُبْحانَ ربِّي الْعظيم؛ منزه است پروردگار بزرگم» و يا «سبحان اللّه والحمد‌للّه ولا إله إلاّ اللّه واللّه أكبر؛ خداوند منزه است و ستايش او راست و معبودي جز او نيستو او بزرگتر است»
12ـ پس از تلاوت آيه 136 سوره بقره «قُولُوا آمنّا بِاللّه وما أنْزِلَ إلينا وماأنْزِلَ إليإبراهيمإسماعيلَ وإسحق وَيعْقُوبَ وَالأسباط وَما أوتِي مُوسي وعيسي ومَا أوتِي النَّبيون مِنْ ربِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَينَ أحَدٍ مِنْهُمْ ونَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛ بگوييد: ما به خدا و آنچه برما نازل شده و به آنچه برابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط نازل آمدهو به آنچه به موسي و عيسي داده شده و به آنچه به همه پيامبران از سوي پروردگارشان داده است ايمان آورده‌ايم، ميان هيچ يك از ايشان فرق مي‌گذاريم و در برابر او تسليم هستيم». مستحب است گفته شود: (آمنّا باللّه… تا مسلمين)
13ـ زمخشري مي‌نويسد: چون پيامبر آيه 59 سوره نمل «ءآللّهُ خَير أمّا يشْرِكُونَ؛ آيا خدابهتر است يا آنچه [با او] شريك مي‌گردانند؟» را مي‌خواندند مي‌فرمودند: «بَلِ اللّهُ خَير وأبقي وأجلّ وأكْرَمُ؛ بلكه خداوند بهترو ماندگارتر وبرتر وبزرگوارتر است»