از جمله آداب تلاوت قرآن كريم مسأله ترتيل است. ترتيل كه در لغت به معني منظّم و مرتّب ساختن است در اصطلاح، به مفهوم خواندن آيات قرآن با تأنّي و نظم لازم و اداي صحيح حروف و تبيين كلمات و دقّت و تأمّل در مفاهيم آيات و انديشه در نتايج آن است. بديهي است چنين قرآن خواندني مي‏تواند به سرعت به آدمي رشد و نموّ معنوي و تقوي و پرهيزگاري ببخشد.

واژه «ترتيل» از مادّه "رَتَل" گرفته شده‏است. "رَتَل" به معناي «منظم و مرتب بودن و در رديف هم قرار گرفتن» است. "رَتِلَ الثَّغْرُ" از باب تَعِبَ يَتْعَبُ به معناي "استوي نباتُه" (روييدن دندان راست و صاف و معتدل بودن) است (فيُّومي، 83). بر اين اساس به مردي كه دندانهايش از هماهنگي و تركيب و نظام سالمي برخوردار باشد، "رَجُلٌ رَتِلُ الأسْنان" اطلاق مي‏كنند (راغب اصفهاني، 187). اگر با لحاظ كردن اين معنا، فعل مجرد را به باب تفعيل ببريم، معني "ترتيل" بدست خواهد آمد. بنا بر اين، "ترتيل" به معناي منظم و مرتب كردن و نظام‏بخشي خواهد بود.
"ترتيل" از جهت اصطلاحي كه گاه براي اذان (مُطّرزّي، 1/201) و بيشتر براي قرآن كريم استعمال مي‏شود، به معناي درست و شمرده و شيوا خواندن به قصد تدبّر و تفكّر و استنباط معاني است (ابن اثير، 2/194؛ طُريحي، 2/142).
در قرآن كريم يك جا به "ترتيل" به عنوان عمل خداوند اشاره شده است و جاي ديگر به پيامبر عظيم الشأن اسلام(ص) سفارش "ترتيل قرآن" شده است. آن جا كه خداوند "ترتيل" را به خود نسبت داده است، در سوره فرقان آيه 32 است: «وَ قالَ الذّين كَفَروا لَولا نُزّلَ عليه القرآنُ جُمْلَةً واحدةً كَذلِكَ لِنُثبتَ به فُؤادَكَ و رَتَّلْناه ترتيلاً؛ و كافران گفتند: چرا قرآن يكباره بر او نازل نگرديد؟ بدينسان قرآن را يكباره فرو نفرستاديم تا از اين راه، دل پرالتهاب تو را ثبات بخشيم و آن را به شيوه خاصّي چيده و نظام بخشيده‏ايم». جمله و "رَتَّلْناه ترتيلاً" اشاره به اين واقعيت است كه آيات قرآن گرچه تدريجا و در مدت 23 سال نازل شده است، اما اين نزول تدريجي بر اساس نظم و حساب و برنامه‏اي بوده است، به گونه‏اي كه در افكار رسوخ كرده دلها را مجذوب خود سازد.
در جاي ديگر در سوره مزّمّل، آيه 4، خداوند دستورِ به ترتيل خواندن قرآن را بر پيامبر اسلام (ص) صادر مي‏نمايد و آن حضرت را از شتابان خواندن قرآن نهي كرده است: "و رَتّلِ القرآنَ ترتيلاً؛ و قرآن را به تأني و آرامي بخوان". جالب آنكه خداوند سبحان تنها به امر به ترتيل (= رَتّلْ) اكتفا نكرده، بلكه آن را با مصدر (ترتيلاً) كه بيانگر اهتمام و تعظيم است، تأكيد كرده است (ابن‏جزري، 1/208).
بررسي موارد استعمال ترتيل و بيان معصومان (ع) و نيز دقت در گفته‏هاي دانشمندان علوم قرآني، بويژه مفسّران، بيانگر آن است كه به طور كلّي ترتيل در دو مقوله لفظ و معني قابل بررسي است. در اينجا به مهم‏ترين موارد كاربرد ترتيل اشاره مي‏كنيم:
1. ترتيل به معناي رعايت مخارج حروف و حفظ وقوف (جرجاني، 25). اين معناي ترتيل كه در لسان روايات گاه از پيامبر اكرم (الترتيل: حفظ الوقوف و اداء الحروف) و گاه از حضرت علي (الترتيل: تجويد الحروف و معرفة الوقوف) نقل شده(طريحي، 2/142؛ مجلسي، 85/8؛ استرآبادي، 215)، در حقيقت گام نخستين در جريان ترتيل قرآن به حساب مي‏آيد. اين معنا را مختار القراء اعمي (استرآبادي، 216) چنين به نظم كشيده است:
معني ترتيل آمد در خبر حفظ وقوف باصفات‏ازمخرج خودنيك اداكردن حروف نيازي به توضيح نيست كه عدم رعايت مخارج حروف موجب تغيير معناي كلمات و يا بي‏معني شدن آنها مي‏گردد. و اين امر، خود موجب مستهجن شدن مفهوم آيات و گاه كفرآميز شدن معني جملات مي‏شود؛ چنانكه در "الصمد" اگر به جاي "صاد" "سين" تلفظ گردد به معني كفرآميز "كود و سرگين" و يا "غافل و مغرور" مشتبه مي شود (انيس، 447). هر يك از حروف، علاوه بر مخارج تلفظ، از صفاتي خاصّ خود، به طور انفرادي و يا در تركيب با حروف ديگر برخوردار مي‏باشند، صفاتي همچون همس، جهر، استعلاء، إطباق، غنّه و غيره كه قسمت عمده آن به كمال قرائت و زيبايي آن بر مي‏گردد و در علم تجويد مورد توجه قرار مي‏گيرد. مسأله حفظ وقفها و رعايت آنها، همچون وقفهاي لازم، مطلق، جائز، مجوّز، مرخّص، ممنوع و... امري فنّي است كه به صرف و نحو و معاني بيان و لغت و گاه به تفسير نيازمند است. به هر صورت، رعايت مخارج حروف و حفظ وقوف در علم قرائت مورد بررسي قرار مي‏گيرد و بيشتر به ترتيل در مقوله لفظ باز مي‏گردد.
2. ترتيل به معناي به روشني تلفّظ كردن آيات قرآن. در روايت است كه پيامبر اكرم (ص) به ابن عبّاس فرمودند: «وقتي كه قرآن مي‏خواني به ترتيل بخوان. ابن عباس پرسيد: ترتيل چيست؟ فرمود: آشكار و روشن بيان كن و همچون خرماي خشك و غير قابل استفاده پراكنده‏اش مكن و همانند شعر در خواندنش شتاب نكن» (طبرسي، 7/170). در روايت ديگري از امير مؤمنان(ع) آمده است كه آيات قرآن را به روشني تلفظ نما، نه مانند اشعار سريع و پشت سرهم بخوان و نه مانند دانه‏هاي شن آن را پراكنده ساز (همو، 1/377-378؛ فيض كاشاني، 1/71). قرآن كتابي معمولي و سطحي نيست كه بتوان آن را به شتاب قرائت كرد و در عين حال معاني‏اش را دريافت. آيات نه همچون شعر است كه محتوايش در حين سرعت در قرائت دريافت گردد و چيزي از آن به جا نماند و نه همانند كلمات قصار است كه بي ربط در كنار هم قرار گرفته و هر يك مدلولي مستقل و بريده از ديگري داشته باشد (نقي‏پورفر، 435).
به نظر مي‏رسد ترتيل به معناي فوق همانند مورد اول به مقوله ترتيل در لفظ بازمي‏گردد.
3. ترتيل به معني تأني و درنگ و توقف در برابر آيات. اين معني به مقوله ترتيل در معني باز مي‏گردد. مطابق روايتي از امام صادق (ع) هر گاه به آيه‏اي برخوردي كه در آن، يادِ بهشت بود پس در برابرش بايست و از خدا بهشت را درخواست نما؛ و هر گاه به آيه‏اي گذر نمودي كه در آن، يادِ آتش جهنّم بود پس در برابرش بايست و از آتش جهنّم به خدا پناه ببر (كليني، 2/617؛ فيض كاشاني، 1/70). بر اساس برخي ديگر از روايات "در كنار عجايب و شگفتيهايش توقف نماييد و دلهايتان را به آن حركت دهيد و فكر و همت شما اين نباشد كه به آخر سوره برسيد" (طبرسي، 7/170؛ سيوطي، 1/344-345). در برخي روايات آمده است كه "إنّ القرآنَ لا يُقْرأُ هَذْرَمةً و لكن تُرَتَّلُ ترتيلاً"(كليني، همانجا). واژه "هذرمة" به معني سرعت گرفتن و عدم توجه به تدبر در معاني است (ابن‏اثير، 5/256؛ انيس، 979). در خطبه متّقين نيز اين معني آمده است كه متّقين "شب هنگام راست برپايند، و قرآن را جزء جزء با تأمل و درنگ بر زبان دارند، و با خواندن آن اندوهبارند و در آن خواندن داروي دردِ خود را به دست مي‏آرند و اگر به آيه‏اي گذشتند كه تشويقي در آن است، به طمع بيارمند و جانهاشان چنان از شوق برآيد كه گويي ديده‏هاشان بدان نگران است و اگر آيه‏اي را خواندند كه در آن بيم‏دادني است، گوش دلهاي خويش بدان نهند، آنسان كه پنداري بانگ برآمدن و فرو شدنِ آتش دوزخ را مي‏شنوند" (نهج‏البلاغه، 225). از قطرب هم نقل شده است كه مراد از ترتيل، "تحزين القرآن" است، يعني قرائت آن به صوت و لحن و حالت حزين (طبرسي، 10/378).
با توجه به مطالب مطرح شده، اين سؤال مطرح مي‏شود كه آيا ترتيل همراه با قلّت قرائت بهتر است يا سرعت همراه با كثرت قرائت؟ بعضي بر اين باورند كه كثرت قرائت برتر است. اين گروه به حديثي از رسول خدا(ص) به نقل از ابن مسعود احتجاج كرده‏اند كه حضرت فرمودند: هر كس حرفي از قرآن را بخواند، براي او يك حسنه است و پاداش اين حسنه ده برابر خواهد بود (ابن جزري، 1/208). امّا به گفته ابن‏جزري صحيح و صوابي كه اكثريت سلف و خلف برآنند اين است كه ترتيل و تدبر، همراه با قلّت قرائت، بهتر از سرعت و كثرت قرائت است، زيرا مقصود از خواندن قرآن، فهم و تفقه و عمل به آن است، و تلاوت وسيله‏اي است كه راهبر به معاني قرآن مي‏گردد (1/208-209؛ خرمشاهي، 130-131). نيز گفته‏اند كه يك جزء را با ترتيل خواندن بهتر است از خواندن دو جزء در همان مدت از زمان، بدون ترتيل (سيوطي، 1/345). همچنين گفته‏اند: استحباب ترتيل براي تدبر است، چون توقير و اجلال با آن بيشتر و تأثيرش در دل زيادتر مي‏باشد (همانجا).
در مجموع به گفته زركشي، كمترين مراتب ترتيل، تفخيم الفاظ و آشكار كردن حروف آن است، و نيز اين كه حروفش در يكديگر ادغام نشود. و كاملترين مراتبش اينكه بر مواردش بخوانند، چنانكه اگر آيه‏اي متضمن تهديد باشد به حالت تهديد بخوانند، و اگر آيه‏اي داراي تعظيم باشد، آن را به حالت تعظيم بخوانند (1/532).
از تمامي آنچه بيان شد به اين حقيقت مي‏توان رسيد كه نبايد آيات قرآن را بي‏توجه به محتوا و پيام آنها تلاوت كرد، بلكه مي‏بايد به تمام اموري كه تأثير آن را در خواننده و شنونده عميق مي‏سازد توجه داشت و فراموش نكرد كه اين آيات الهي است، و هدف تحقق بخشيدن به محتواي آن است. امّا متأسفانه امروز بسياري از مسلمانان از اين واقعيت فاصله گرفته و از قرآن تنها به الفاظي اكتفا نموده‏اند و همّشان فقط ختم سوره و ختم قرآن است، بي‏آنكه بدانند اين آيات براي چه نازل شده؟ و چه پيامي را ابلاغ مي‏كند؟ درست است كه الفاظ قرآن نيز محترم و خواندن آن داراي فضيلت است، ولي نبايد فراموش كرد كه اين الفاظ و تلاوت مقدمه بيان محتوي است.

1. ابن اثير، مبارك بن محمد جزري، النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق محمود محمد الطناحي و طاهر احمد الزاوي، قم، مؤسسه اسماعيليان، 1367ش.
2. ابن جزري، محمد، النشر في القراءات العشر، بيروت، دار الكتاب العربي.
3. استرآبادي، ملا محمد جعفر، شرح درج المضامين لمختار القراء، نسخه خطي در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، مجموعه شماره 3443.
4. انيس، ابراهيم و ديگران، المعجم الوسيط، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ سوم، 1367ش.
5. جرجاني، علي، التعريفات، مصر، 1306ق.
6. خرمشاهي، بهاءالدين، قرآن پژوهي، تهران، مركز نشر فرهنگي مشرق، 1372ش.
7. راغب اصفهاني، حسين، المفردات في غريب القرآن، تحقيق محمد سيد گيلاني، بيروت،دار المعرفة.
8. زركشي، محمد، البرهان في علوم القرآن، تحقيق عبدالقادر عطا، بيروت، دارالفكر، 1408ق.
9. سيوطي، عبدالرحمن، الاتقان في علوم القرآن، تصحيح محمد ابوالفضل ابراهيم، ترجمه سيد مهدي حائر قزويني، تهران، امير كبير، 1363ش.
10. طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البحرين، تحقيق احمد حسيني، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1367ش.
11. طريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، تحقيق احمد حسيني، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1367ش.
12. فيض كاشاني، ملا محسن، الصافي، تصحيح حسين الاعلمي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1399ق.
13. فَيّومي، احمد، المصباح المنير، بيروت، مكتبة لبنان، 1987م.
14. كليني، محمد، الكافي، تصحيح علي اكبر غفاري، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1362ش.
15. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، المكتبة الاسلامية، 1387ق.
16. مُطرزي خوارزمي، ناصر، المغرب في ترتيب المعرب، حيدرآباد دكن، چاپ اول، 1328ق.
17. نقي‏پورفر، ولي اللّه، پژوهشي پيرامون تدبر در قرآن، قم، اسوه، چاپ اول، 1371ش.
18. نهج البلاغه، ترجمه سيد جعفر شهيدي، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، چاپ دوم، 1370ش.
19.