قرآن ریشه اصلی تفکر سیاسی در اسلام است، و قرآن ضمن طرح و شرح مبانی اندیشه‏های سیاسی، اعتقاد و عمل به این مبانی و اندیشه‏ها را جزئی از قلمرو وسیع ایمان و بخشی از مجموعه تعالیم اسلام و گوشه‏ای از حیات یک مسلمان می‏شمارد، بطوری که در تفکر قرآنی تفکیک اندیشه و عمل سیاسی از ایمان و اسلام و زندگی مسلمان امکان‏پذیر نیست.
ولی این نکته را نباید فراموش کرد که تفکر سیاسی در قرآن بعنوان هسته مرکزی حیات سیاسی یک مسلمان متعهد، بسی از مفهوم تحزب (حزب گرائی) فراتر است، و از قیود منفی که معمولا دامنگیر احزاب سیاسی می‏گردد مبراست.
مسلمان صرفا به دلیل ایمانش و تعهدی که در برابر اسلام و خدا و فرامین او دارد به اندیشه و عمل سیاسی می‏گرود و نسبت‏به آن احساس تعهد می‏نماید و خود را در تحقق بخشیدن به آرمانهای سیاسی اسلام مسئول می‏بیند.
این پوشش سیاسی، همه قشرهای جامعه اسلامی را در بر می‏گیرد و گاه بر اساس مقرراتی چون «مؤلفة قلوبهم‏» و «حکمیت‏» از مرز اسلام نیز فراتر می‏رود.
بررسی مبانی اندیشه‏های سیاسی در قرآن، کلید کلیه بحثهائی است که تحت عنوان فقه سیاسی و بویژه بخش سیاست و حکومت در اسلام مطرح می‏گردد.
از اینرو در آغاز بررسی نظام سیاسی اسلام لازم است‏با کلیات این مبانی آشنا شویم‏و کاربرد آن را در ساختار نظام سیاسی و حکومت اسلامی جستجو نمائیم.1.
خلافت الهی: از دیدگاه قرآن، انسان خلیفه خدا در زمین و عهده‏دار استقرار حاکمیت‏خدا و وارث نهائی زمین و حکومت در آن است.انسان موظف است‏خصائص و شرائط لازم را برای احراز این مسئولیت‏بزرگ کسب نماید و از همه امکانات مادی و معنوی که خدای جهان در اختیار وی نهاده است‏بهره بگیرد.
اگر قرآن از مسخر بودن جهان در دست انسان سخن می‏گوید برای آن است که به انسان تفهیم کند که او توانائی به دوش کشیدن چنین مسئولیت‏بزرگ را دارد و امکانات لازم نیز در صورتی که او بخواهد و اراده کند در اختیارش نهاده شده است.
این بینش و اعتقاد، مسئولیت و عمل سیاسی گسترده‏ای را در زندگی مسلمان ایجاب می‏کند که قلمرو آن را می‏توان با ملاحظه آیات زیر دریافت:
الف: آنگاه که پروردگار تو خطاب به فرشتگان گفت: من اراده کرده‏ام که در روی زمین خلیفه‏ای بنهم (1).
ب: هان ای داود ما ترا در روی زمین خلیفه قرار دادیم باید که در میان مردم بحق حکومت کنی (2).
ج: خداوند به آنها که ایمان آورند و عمل صالح بجا آورند وعده داده است که آنها را خلیفه در زمین قرار دهد همانطور که پیشینیان را چنان کرد (3).
2.امت واحد: قرآن انسانها را - علی رغم عوامل اختلاف انگیز و تمایزها و تفاوتهای گوناگونی که بین آنها حکمفرماست - مجموعه‏ای همگرا و همگون و متشکل، و چون کاروانی منسجم و در حال حرکت‏به سوی مصرف واحد، تلقی می‏کند و او را به یک سازماندهی فراگیر دعوت می‏کند، و این حالت را کیفیت نخستین جامعه بشری و شکل مطلوب و معقول آینده بشر می‏داند:
الف: مردم (در نخستین روزهای حیات اجتماعی) امت واحد بودند، از آن پس‏خداوند انبیاء را برانگیخت (4).
ب: انسانها، جز امت واحد نبودند از آن پس اختلاف نمودند (5).
ج: این است امتتان که امت واحده است و من نیز پروردگارتان، پس مرا عبادت کنید (6).
بر اساس این بینش و اعتقاد، مسلمان موظف است که وحدت و یکپارچگی را نخست در جامعه کوچکتر جهان اسلام تحقق ببخشد و سرانجام آن را به سراسر جامعه بشری گسترش دهد.
3.امامت و رهبری: هدایت جهان هستی با حکمت و قدرت لایزال خداوندی جزئی از مجموعه تعالیم توحیدی قرآن است و در این راستا هدایت انسان و رهبری وی به سوی سعادت مطلوبش در تمامی ابعاد و بخشهای زندگی او توسط انبیاء که از طرف خداوند حکیم و علیم و قدیر برانگیخته می‏شوند انجام می‏گیرد.
امامت و رهبری انسان به دلیل پیچیدگی آفرینش انسان و مسائل مربوط به هدایت و سعادت او، جز از طریق گزینش الهی امکان پذیر نیست.این برگزیدگان الهی هستند که کاروان امت‏بشری را سازمان می‏دهند و بطور حکیمانه آن را به سوی سعادت حقیقی‏اش راهبری می‏کنند:
الف: آنگاه که خداوند ابراهیم را به سخنانی (طرق مختلف) آزمود و او این آزمایشها را به اتمام رسانید خداوند گفت: من ترا برای مردم امام قرار دادم (7)
.ب: ما پیامبران را امامان قرار دادیم که به امر ما هدایتگری دارند (8)
.ج: ما مستضعفان را امامان قرار خواهیم داد و آنان را وارث زمین (9).
در فرهنگ سیاسی قرآن، امامت‏به دو گونه آمده است، امامت انسانهای پاک و متقی که بر عهده انبیاء و برگزیدگان آنها و مستضعفان با ایمان و عمل صالح است، وامامت‏بدکاران که از آنها به ائمه کفر (10) تعبیر شده است: روزی فرا می‏رسد که هر گروهی از انسانها را با امامشان فرا می‏خوانیم (11).
4.آزادی توام با مسئولیت انسان: خداوند از دیدگاه قرآن، انسان را در برابر هدایت‏حکیمانه‏اش که در بعثت انبیا تجلی کرده است آزادی عطا کرده است، به این معنی که او رد عین موظف و مسئول بودن در برابر آینده‏اش، در انتخاب آن آزاد است، زیرا انسان موجودی است‏با ادراک و قدرت تشخیص، از اینرو مسئولیت‏خواهی از او باید بر اساس انتخاب باشد:
الف: ما انسان را هدایت کردیم، حال او یا سپاسگزار این نعمت است و یا کافر به آن (12).
ب: هر کس خواست ایمان آورد و هر کس بخواهد کفر بورزد (13).
ج: خداوند وضعیت هیچ قوم و گروهی از انسانها را دگرگون نمی‏کند مگر آنکه خود بخواهند (14).
به این ترتیب انسان حاکم بر سرنوشت‏خود قرار داده شده است، که باید با مسئولیتی که در برابر خدا دارد راه آینده ساز خویش را بر اساس تعقل و حکمت‏برگزیند.این بینش در حیات سیاسی مسلمان نقش بسیار مهمی ایفا می‏نماید.
5.حقوق انسان: مراعات کلیه حقوق ناشی از کرامت انسانی و کار و تلاش وی در زندگی، از اصولی است که قرآن بر آن تاکید دارد، و ناگفته پیداست که بخش قابل توجهی از حیات سیاسی انسان به این اصل بستگی دارد:
الف: مغز انسانی (از نظر ارزش و مسئولیت و سرنوشت) در گرو عمل خویش است (15).
ب: ما فرزندان آدم را کرامت‏بخشیدیم (16).
ج: من هرگز تلاش و کار هیچ انسان عاملی را ضایع و بی‏بهره نمی‏گذارم (17).
د: مردان سهم کار خویش را دارند و زنان نیز بهره‏مند از کسب خود (18).
6.عقل و تجربه سیاسی: در کلیه فعالیتهای حیاتی، از آن جمله سیاست و حکومت، تعقل و تجربه دو پایه اساسی اندیشه و عمل است که انسانهای مؤمن در پرتو وحی و قوانین الهی از این دو موهبت استفاده وافر می‏برند.
قرآن در بهره‏گیری انسان از این دو شیوه ادراکی، سختگیر است، و بارها به گونه‏های مختلف و در مناسبتهای گوناگون به آن اشاره دارد، و تجربیات حاصل از زندگی دیگران را سرمایه بزرگ دانش و تعقل انسان می‏داند:
الف: چرا تعقل نمی‏کنید؟ (19)
ب: خداوند آنها را که از میان شما دارای ایمان و علمند ارتقا می‏دهد و رتبه رفیع می‏بخشد (20).
ج: آیا به راه نمی‏افتند تا دلی پیدا کنند تا بدان وسیله عقلشان را براه اندازند؟ (21)
د: در جریان زندگی امتها برای صاحبان عقل عبرتهای فراوان وجود دارد (22).
7.کار شورائی: قرآن یکی از خصلتهای بارز جامعه با ایمان را حرکت و عمل بر اساس تبادل و شور و تصمیم گیری مشترک معرفی می‏کند، و پیامبر را نیز دعوت می‏کند که در کارهای اجتماعی از این شیوه پیروی نماید تا به فکر همگان احترام نهاده شود و همه در تصمیم‏گیری‏های اجتماعی مشارکت کنند و در مسئولیت پذیری آمادگی بیشتری از خود نشان دهند و مشکلات و دشواری اطاعت از رهبری از میان برداشته شود:
الف: مؤمنان امورشان را بر اساس شور و تبادل نظر انجام می‏دهند (23)
.ب: پیامبر! در تصمیم گیریهای همگانی با مردم مشورت کن (24).
8.مسئولیت همگانی: نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه‏اش و بازتابی که اعمال دیگران در سرنوشت او دارد و تعهدی که باید در پذیرش مسئولیتهای اجتماعی داشته باشد، ایجاب می‏کند که وی ناظر و مراقب همه اموری باشد که در اطراف او در جامعه‏اش اتفاق می‏افتد.
این اصل را قرآن تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر، جزئی از فرائض اجتماعی قرار داده و یکی از مبانی اندیشه سیاسی و ارکان حیات سیاسی مسلمان تلقی کرده است.
این اصل قرآنی موجب شده است که فعالیت‏سیاسی، جزئی غیر قابل تفکیک از مجموعه تلاشهای زندگی اجتماعی هر مسلمان باشد و او را در تعیین سرنوشت جامعه شریک سازد:
الف: مردان و زنان مؤمن از یکدیگرند، دیگران را به عمل پسندیده و سودمند وامی‏دارند و از اعمال ناپسند باز می‏دارند (25).
ب: شما بهترین امتها بوده‏اید که دیگران را به اعمال پسندیده وا می‏دارید و از اعمال ناپسند باز می‏دارید (26).
ج: سرانجام، مستضعفان را بر سرنوشتشان حاکم و آنها را امامان و وارثان زمین خواهیم کرد (27).
9.ظلم زدائی: قرآن در تاکید بر ضرورت ظلم زدائی از جامعه بشری و صحنه فعالیتهای اجتماعی انسانها، از خدا آغاز می‏کند و خدا را مبرا از ظلم می‏داند و برای ظلم هیچگونه جائی در نظام آفرینش قائل نمی‏شود، و ظلم زدائی از جامعه بشری را مسئولیت اجتناب ناپذیر انسان و بر عهده خود او می‏نهد، و نه تنها ظلم کردن را منع‏می‏کند، بلکه پذیرش ظلم و تن به ظلم دادن را نیز محکوم می‏کند، و برای آن مجازاتی سخت قائل می‏شود، و ظلم زدائی را شامل همه قلمروهای حیات بشری، از جمله قلمرو رابطه انسان با خدا و با خویشتن و با دیگران و جامعه می‏داند:
الف: نباید ظلم کنید و نباید به ظلم تن در دهید (28).
ب: ظالمان آنگاه که عذاب الهی را می‏بینند متوجه می‏شوند که همه قدرت در دست‏خداست (29)
.ج: این آبادیها را نابود کردیم چون ظلم کردند (30)
.د: به آنها که ظلم پیشه‏اند تکیه نکنید که آتش آن شما را نیز فرا می‏گیرد (31)
.در قرآن متجاوز از دویست و پنجاه آیه در زمینه ظلم زدائی و محکوم نمودن ظلم و بیان آثار و پیامدهای آن آمده است.
10.برپائی و گسترش عدالت: چه بیانی رساتر از این که قرآن استقرار عدالت و گسترش آن را یکی از دو هدف اساسی و فلسفه بعثت انبیا ذکر کرده و آن را از صفات الهی و بارزترین خصیصه آفرینش و نیکوترین خصلت انسان معرفی نموده است:
الف: ما رسولان را با براهین روشن به سوی انسانها فرستادیم و به آنها کتاب و میزان دادیم تا عدالت را برپا سازند (32).
ب: من مامورم که عدالت را در میان شما بر پا سازم (33).
ج: عدالت را پیشه خود سازید زیرا که عدالت‏به تقوا و پاکی انسان نزدیکتر است (34).
د: هرگاه در میان مردم حکم می‏کنید باید بر اساس عدالت‏باشد (35).
ه: خداوند به عدالت‏پیشگی فرمان می‏دهد (36).
11.مساوات و نفی تبعیض: قرآن خلقت انسانها را همگون، و ریشه همه انسانها را از یک پدر و مادر می‏داند، و تفاوتهای صوری را امری خارج از کرامت مشترک انسانی می‏شمارد، و هر گونه تمایز و افتخار و تفوق طلبی را در صحنه حیات اجتماعی بدور از عدالت تلقی می‏کند، و تنها راه کسب امتیاز را تقوا و فضیلت می‏داند:
الف: خداوند شما را از یک جان آفرید و از آن همسرش را و از آن دو مردان زیاد و زنان را آفرید (37).
ب: اختلافات شکلی در رنگ و زبان بخاطر آن است که همدیگر را بهتر بشناسید.بزرگوارترین و ارزشمندترین شما نزد خدا با تقواترین است (38).
ج: امتیاز طلبان می‏گفتند ما چون ثروت فراوان و فرزندان زیاد داریم هرگز دچار مجازات نمی‏شویم (39).
12.در مبارزه مداوم حق و باطل، سرانجام حق پیروز است: قرآن در مبارزه مداوم حق و باطل، انسان را به جانبداری و پاسداری از حق فرا می‏خواند، و هشدار می‏دهد که مبادا بهانه‏ها و مشکلات و هواهای نفسانی در این پیکار امر را بر انسان مشتبه کند، و یا انسان در صدد چنین اشتباه کاری بر آید و بر حق لباس باطل بپوشاند و یا به باطل پوشش حق بدهد.
حق باید استقرار یابد و باطل زدوده شود هر چند که بر خود شخص و یا دیگران گران آید.اصولا قرآن خدا را حق و بجز آن را باطل می‏شمارد، و راه با خدا بودن را همراهی با حق می‏داند، و سرانجام باطل را زوال‏پذیر و حق را جاویدان ترسیم می‏کند، و حق را معیار اصلی سنجشها و ارزشگذاریها تلقی می‏کند.
حتی افکار عمومی هرگاه از محور حق منحرف شود، ارزش خود را از دست‏می‏دهد، و بزرگترین ظلمها را تکذیب حق می‏شمارد.و متجاوز از سیصد آیه در قرآن سخن از حق و باطل زدائی دارد:
الف: بلکه حق را بر باطل می‏زنیم تا باطل را از میان بردارد، در این هنگام است که این حقیقت آشکار می‏گردد که باطل رفتنی و زائل شدنی است (40)
.ب: از خواسته‏های باطل و هواهای نفسانی آنها پیروی مکن که با آنچه بر تو حق نازل شده معارض است (41).
ج: بگو اینک حق آمد و باطل از میان رفت زیرا که باطل نابود شدنی است (42).
د: چه کسی ظالمتر از آن است که به خدا افترا ببندد و یا حق را تکذیب کند در حالی که حق به او عرضه شده است (43).
13.نفی استکبار و وابستگی به آن: قرآن، خود بزرگ بینی و سلطه جوئی و به یوغ کشیدن دیگران را گناهی در حد شرک، و ریشه اعمال شرک آلود و منشا ارتکاب ظلم و جرائم ضد انسانی و طغیان و رودرروئی با خدا و خلق می‏شمارد.
استکبار از دیدگاه قرآن خصلتی است که در هر فرد و جامعه‏ای بروز کند، آن را - علی رغم شایستگیها و ارزشهای والائی که دارد - به ضد خدا و دشمن خلق و ارزش منفی تبدیل می‏کند، و استکبار هیچگاه موضع حق ندارد، و همواره از هواهای نفسانی و خواسته‏های شیطانی سرچشمه می‏گیرد.
بزرگترین خطر استکبار در حیات سیاسی ملتها ظاهر می‏گردد، و آبادیها را خشک و ویران، و نسل انسانها را تباه می‏سازد، و با زیر پا گذاردن حق، و با زورگوئی، تمامی امکانات و نیروها و ارزشهای بشری را در خدمت هواهای نفسانی و خواسته‏های شیطانی فرد و یا گروه خاص قرار می‏دهد، و مردم توان گرفته شده را به اطاعت‏خود می‏کشاند.