اِستغاثه

پدیدآورابوطالب ربیع‌نیا

نشریهدائرة المعارف قرآن

شماره نشریهجلد 3

تاریخ انتشار1388/01/31

منبع مقاله

share 2302 بازدید

اِستغاثه: كمك‌خواهى از خدا هنگام بلا و رنج و گرفتارى

واژه استغاثه، مصدر باب استفعال از ريشه «غ‌ـ‌و‌ـ‌ث» به‌معناى طلب نصرت و فرياد‌رس خواهى[36] و استمداد در حال شدّت و محنت است.[37] اين واژه از ريشه «غ‌ـ‌ى‌ـ‌ث» به‌معناى طلب باران[38]، مورد بحث اين مقاله نيست. به گفته برخى، «غوث» در اصل نجات دادن از ابتلا و محنت و قرار دادن شخص در پناه خود است. از اين ديدگاه با دو قيد «نجات دادن و در پناه خود قرار دادن» فرق ميان اغاثه و انقاذ، تخليص، اعانه، نصر، انجاء و تفريج روشن‌مى‌شود.[39]
حقيقت استغاثه كه شرط بندگى است[40]، استمداد از خداست، زيرا يگانه تأثيرگذار در عالم اوست و اگر از غير وى (اولياى الهى) كارى ساخته است، به اذن او و به اين جهت است كه آنان مجارى فيض وى هستند[41]، بر اين اساس، رسول‌خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود: يگانه حقيقتى كه بدان‌استغاثه مى‌شود، خداوند است[42] البتّه اين به معناى روا نبودن استغاثه به اولياى الهى نيست، زيرا انسانهاى كامل با توجه به مقام خلافت الهى خويش، در حكم «مستخلفٌ عنه» بوده و مى‌توانند مورد استغاثه واقع شوند، ازاين‌رو در منابع دينى دعاهايى وارد شده كه در آنها از‌اولياى‌الهى، چون حضرت زهرا(عليها السلام)[43] و امام‌عصر(عج)[44] استغاثه مى‌شود، پس شرك پنداشتن استغاثه به ارواح مقدّس، نادرست بوده، از عدم فهم صحيح توحيد افعالى ناشى مى‌شود.[45]
نمونه آشكار استغاثه هنگامى است كه انسان به بيمارى سختى مبتلا مى‌شود يا در امواج توفان دريا گرفتار مى‌آيد و دست خود را از همه جا كوتاه مى‌بيند و به اقتضاى فطرت توحيدى، اين حقيقت را درمى‌يابد كه در عالم، قدرتى هست كه بتواند وى را در هر شرايطى كه باشد نجات دهد. در‌اين‌حالت، انسان با تضرّع و زارى، فقط به خدا استغاثه مى‌كند.[46]

استغاثه در قرآن:

مشتقّات واژه «استغاثه» در قرآن 4 بار به‌كار رفته كه دو مورد آن به اين بحث مربوط است: 1.‌استغاثه سپاهيان اسلام از خداوند در جنگ بدر. (انفال/8‌، 9) 2.‌استغاثه پدر و مادر به درگاه خداوند براى هدايت فرزند خويش (احقاف/46،17)، افزون بر اين، از برخى موارد كه در آن واژه‌هايى مانند: «صرخ» (فاطر/35، 37)، «ندا» (انبياء/21، 76،83، 87‌ـ‌88; ص/38،3; نساء/4، 75)، «دعا» (انعام / 6، 63‌ـ‌64; يونس/10، 12)، به‌كار رفته و همچنين از سياق برخى آيات، مانند 214 بقره/2، مفهوم استغاثه استفاده مى‌شود. «جؤار» نيز كه مشتقات آن در آيات 64‌ـ‌65 مؤمنون/23 و 53 نحل/16 آمده، به معناى بلند‌كردن صدا به استغاثه و در محدوده بحث داخل‌است.

استغاثه و اجابت:

در بسيارى از آياتى كه در آنها از استغاثه سخن به ميان آمده، به‌اجابت آن از سوى خداوند نيز تصريح شده‌است.
استغاثه سپاهيان اسلام در نبرد بدر*، به اجابت خداوند مقرون شد و مؤمنان به وسيله خيل عظيمى از فرشتگان، امداد شدند: «اِذ تَستَغيثونَ رَبَّكُم فَاستَجابَ لَكُم اَنّى مُمِدُّكُم بِاَلف مِنَ المَلَـئِكَةِ مُردِفين». (انفال/8‌، 9) استغاثه حضرت‌نوح*(عليه السلام)نيز از ديگر مواردى است كه با اجابت همراه شده و خداوند او و اهلش را از سختى بزرگ رهانيد: «ونوحـًا اِذ نادى مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّينـهُ واَهلَهُ مِنَ الكَربِ العَظيم» (انبياء/21،76)
آيه 84 انبياء/21 به اجابت استغاثه ايّوب و برطرف شدن گرفتارى وى اشاره دارد: «واَيّوبَ اِذ نادى رَبَّهُ اَنّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ ... * فَاستَجَبنا لَهُ فَكَشَفنا ما بِهِ مِن ضُرّ‌...» ، چنان‌كه آيه 87 سوره ياد شده به اجابت استغاثه ذوالنون (يونس*(عليه السلام)) و نجات وى از غم تصريح مى‌كند: «وذَا النّونِ اِذ ذَهَبَ ... فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّينـهُ مِنَ الغَمِّ‌...» و به‌طور كلّى، آيه 62 نمل/27: «اَمَّن يُجيبُ المُضطَرَّ اِذا دَعاهُ ويَكشِفُ السّوءَ‌...»،  نيز آيه «وكَذلِكَ نُنجِى المُؤمِنين» (انبياء/21، 88) متضمّن اين وعده است كه خداوند استغاثه افراد مضطر و درمانده را اجابت مى‌كند و مؤمنان را از غم و اندوه مى‌رهاند.[47] مضمون برخى از احاديث نيز كه تكرار دعا را سبب برآمدن حاجت مى‌داند، مؤيّد مطلب ياد شده است.[48]
اجابت استغاثه، شرايطى دارد، از اين‌رو استغاثه امّتهايى كه پيامبران خويش را تكذيب كرده‌اند، به جز قوم يونس (يونس/10،98) هنگام ظاهر شدن عذاب الهى سودى به آنان نبخشيده است: «كَم اَهلَكنا مِن قَبلِهِم مِن قَرن فَنادَوا ولاتَ حينَ مَناص» (ص/38، 3) و استغاثه دوزخيانى كه خروج از جهنّم* را با ناله از پروردگار خويش خواستار مى‌شوند بى‌پاسخ مى‌ماند: «والَّذينَ كَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ ... و هُم يَصطَرِخونَ فيها رَبَّنا اَخرِجنا ... فَما لِلظّــلِمينَ مِن نَصير» (فاطر/35، 36‌ـ‌37) يا با خطاب مخصوص به راندن سگ، رانده مى‌شوند: «اخسَـوا فيها ولا تُكَلِّمون» (مؤمنون/23، 108) يا از استغاثه آنان به «جؤار» (صدايى كه حيوانات وحشى هنگام گرفتارى، براى نجات بلند مى‌كنند)[49] تعبير كرده و به صراحت به آنها مى‌گويند: شما از ناحيه ما يارى نمى‌شويد: «حتّى إذا أخذنا مترفيهم بالعذاب إذاهم يجـرون * لا‌تجـروا اليوم إنّكم منّا لاتنصرون» (مؤمنون/23، 64‌ـ‌65)

استغاثه كنندگان :

قرآن كريم به استغاثه برخى پيامبران و مؤمنان هنگام دچار‌شدن به شدايد و رنجها اشاره فرموده است:

1. استغاثه نوح(عليه السلام):

حضرت نوح، هنگام گرفتار شدن به طوفان و در برابر قومش كه منكر رسالت الهى او بودند، به درگاه خدا استغاثه و تقاضاى كمك و پيروزى كرد: «ونوحـًا اِذ نادى مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّينـهُ واَهلَهُ مِنَ الكَربِ‌العَظيم». (انبياء/21، 76) از جمله«الكَربِ العَظيم» استفاده مى‌شود كه نداى‌نوح(عليه السلام)نداى عادى و عارى از استغاثه نبوده‌است[50]: «فدعا ربّه أنّى مَغلوب فَانتصِر= او به‌درگاه پروردگار عرضه داشت: من مغلوب [اين قوم طغيانگر]شده‌ام. انتقام مرا از آنها بگير». (قمر/54،‌10) در اين آيه نيز از جمله «اَنّى مَغلوب فَانتصِر» آميخته بودن دعاى نوح(عليه السلام)با‌استغاثه استفاده مى‌شود.[51] استغاثه‌هاى حضرت‌نوح(عليه السلام)سرانجام نتيجه بخشيد و خداوند وى را بر قومى كه منكر رسالتش بودند، با‌غرق‌كردن آنها پيروز كرد. (قمر/54، 11)

2. استغاثه ايّوب(عليه السلام):

حضرت ايّوب* در طول زندگى خويش به بيمارى شديد و طولانى دچار شد و به از دست دادن فرزندان و اموال مبتلا‌گرديد. وى در اين حال به درگاه خدا استغاثه‌كرد و خداوند، استغاثه و دعاى او را اجابت فرمود و سلامتى، عافيت، فرزندان و اموالش را به وى بازگردانيد[52]: «واذكر عبدنا أيّوب إذنادى ربّه‌...= و‌به ياد بياور بنده ما ايّوب را هنگامى‌كه پروردگارش را خواند‌...». (ص/38، 41; انبياء/21، 83)
در اين آيات، نداى حضرت ايّوب با استغاثه همراه بوده است.[53]

3. استغاثه يونس(عليه السلام):

حضرت يونس هنگامى كه در برابر مقاومت قوم متكبّرش به ستوه آمد و از آنها فاصله گرفت، نشانه‌هاى عذاب الهى بر آن قوم نمايان شد. آنان در اين حال به راستى توبه كردند و عذاب الهى برطرف شد. حضرت يونس در قعر دريا در دل ماهى به وحدانيّت خداوند ندا داد و رفع گرفتارى خويش را از خدا خواستار شد (انبياء/21، 87‌ـ‌88)، «...‌ولا‌تَكُن كَصاحِبِ الحوتِ اِذ نادى وهُوَ‌مَكظُوم= ... و مانند صاحب ماهى [يونس ]مباش <[كه در تقاضاى مجازات قومش شتاب كرد و گرفتار مجازات ترك اَولى شد] در آن زمان كه با‌نهايت اندوه خدا را خواند». (قلم/68، 48) همان‌گونه كه خداوند در پى استغاثه يونس در شكم ماهى او را نجات داد، مؤمنان را نيز هنگامى‌كه به درگاه خدا استغاثه كنند و او را بخوانند از رنج و بلا‌مى‌رهاند.[54]
از ديگر مواردى كه در قرآن به استغاثه تصريح شده، استغاثه پدر و مادر مؤمن به درگاه الهى، براى هدايت فرزند خود به راه راست و دورى وى از انحراف و بى‌ايمانى است: «وهُما يَستَغيثانِ اللّهَ ويلَكَ ءامِن اِنَّ وَعدَ اللّهِ حَقٌّ‌...» (احقاف/46،17)

منابع

بحارالانوار; بحوث فى‌الملل و النحل; التبيان فى تفسير القرآن; التحقيق فى كلمات القرآن الكريم; جامع‌البيان عن تفسير آى القرآن; روض‌الجنان و روح‌الجنان; سنن ابن‌ماجه; الغدير فى الكتاب و السنة و الادب; فرهنگ معارف اسلامى; الكافى; كشف الاسرار و عدة الابرار; كنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال; مجمع‌البيان فى تفسير القرآن; معجم مقاييس اللغه; مفردات الفاظ القرآن; مكارم الاخلاق; الميزان فى تفسير‌القرآن.
ابوطالب ربيع‌نيا




[37]. مقاييس اللغه، ج‌4، ص‌400.
[38]. مفردات، ص‌617، «غوث».
[39]. التحقيق، ج‌7، ص‌278، «غوث».
[40]. كشف‌الاسرار، ج‌4، ص‌23.
[41]. الغدير، ج‌3، ص‌292.
[42]. كنزالعمال، ج‌10، ص‌373; سنن ابن‌ماجه، ج‌2، ص‌1360.
[43]‌. بحارالانوار، ج‌99، ص‌254; مكارم‌الاخلاق، ص‌330.
[44]. بحارالانوار، ج‌99، ص‌243‌ـ‌247.
[45]. الملل والنحل، ج‌4، ص‌78‌ـ‌84.
[46]. مجمع‌البيان، ج‌6‌، ص‌564.
[47]. مجمع‌البيان، ج7، ص97; روض‌الجنان، ج‌13، ص‌276; الميزان، ج‌14، ص‌315.
[48]. الكافى، ج‌2، ص‌475.
[49]. مجمع‌البيان، ج7، ص‌178; الميزان، ج‌15، ص44.
[50]. التبيان، ج‌7، ص‌267.
[51]. جامع‌البيان، مج‌13، ج‌27، ص‌122.
[52]. الميزان، ج‌14، ص‌314.
[53]. جامع‌البيان، مج‌12، ج‌23، ص‌196.
[54]. همان، مج‌10، ج‌17، ص‌107.

مقالات مشابه

مؤلفه‌های مؤثر در مثبت‌اندیشی با تکیه بر داستان حضرت یوسف(ع)

نام نشریهپژوهش نامه معارف قرآنی

نام نویسندهحبیب‌الله حلیمی جلودار, مصطفی رضازاده بلوری

اصل رحمت در حکمرانی از منظر قرآن

نام نشریهقرآن، فقه و حقوق اسلامی

نام نویسندهمحمد جواد ارسطا, سیداحمد حبیب‌نژاد

عواطف مثبت، آثار و راهکارهای تقویت آن در سورۀ یوسف(ع)

نام نشریهپژوهش نامه معارف قرآنی

نام نویسندهاحمد صادقیان, محمد شریفی, علی محمد میرجلیلی, بی‌بی‌رقیه مصدقی

معناشناسی «قول حسن» در قرآن کریم

نام نشریهتفسیر پژوهی

نام نویسندهحبیب فرخی‌نیا

تبيين مقام رضا در قرآن كريم

نام نشریهحسنا

نام نویسندهسیدجلیل انصار محمدی

اسلوب‌های قرآن در بیان هنجارهای اخلاقی

نام نشریهپژوهشهای قرآنی

نام نویسندهسیدعلی‌اکبر حسینی