برنامه هاي اسلام، براي رسيدن انسان به خوشبختي و سعادت جاودانه تدوين شده است؛ سعادتي كه گستره اي به پهناي دنيا و آخرت دارد. در اين ميان، روزه عبادتي است كه در ره پويي بشر به سوي كمال و تعالي نقش بسزايي دارد.
روزه، براي رستگاري انسان و رهايي او از قيد تن و توجه او به افق هاي سبز واجب گرديده است. انسان خو گرفته با روزمرگي در يك اردوي معنوي يك ماهه، رهايي از بند تن و زنگارزدايي از دل را با هم تجربه مي كند، غلبه بر خواهشهاي دل را تمرين مي كند و لذت آسماني شدن را مي چشد. در آيه 183 سوره بقره، اميد به پرهيزكار شدن انسان را در قفس تن، راز وجوب روزه مي داند و مي فرمايد:
«اي ايمان آورندگان! روزه بر شما واجب گرديد، آن سان كه بر پيش از شما هم واجب شده بود. باشد كه پرهيزكاري كنيد.»
نكته زيبايي كه در اين آيه به چشم مي خورد، لطافت بيان آن است. به دليل دشواري روزه، خداوند از طرفي با خطاب«يا ايها الذين امنوا» و از ديگر سو با توجه دادن به اين كه روزه اختصاص به شما ندارد بلكه بر پيشينيان نيز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است.
امام صادق(ع) در بياني زيبا چنين مي فرمايد: لذت خطاب «يا ايها الذين امنوا» سختي و مشقت عبادت را از بين مي برد.
وقتي انسان با چنين خطابي از سوي معبود بي همتا روبه رو مي گردد، سرشار از نيرو خود را آماده اجراي حكم آن يگانه بي نياز مي كند.
در اين نوشتار برآنيم تا گوشه اي از آثار سازنده روزه بر زندگي انسان را در دو بعد معنوي و اجتماعي بررسي كنيم.

معنويت، نياز اساسي انسان است. همان گونه كه غذا، براي ادامه زندگي مادي ضروري است، معنويت نيز براي طراوت روح بزرگ انسان يك نياز اساسي است. از نگاه قرآن انسان مستعد تعالي است؛ از اين رو برنامه هاي ويژه اي هم براي او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنين گفته مي شود :«اي انسان حقا كه تو به سوي پروردگار خود به سختي در تلاشي و او را ملاقات خواهي كرد».
در مسير تعالي انسان، برنامه هايي از سوي آفريدگار آگاه از همه احوال انسان پيشنهاد شده كه انجام برخي از آنها با شرايط لازم و برخي ديگر داوطلبانه است. روزه در شمار عبادتهايي است كه در شرايط ويژه اي مانند ماه مبارك رمضان و يا نذر و ... واجب مي شود، ولي به صورت مستحبي و داوطلبانه هم قابل انجام است.در آموزه هاي ديني هم سفارش زيادي به روزه داري و توجه به اين برنامه حتي به صورت داوطلبانه و مستحبي شده است.

مهمترين رهاورد روزه، بر اساس آيه 183 بقره، رسيدن به گوهر پرارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربيت معنوي انسان و گذاشتن او در بزرگراهي است كه به پارسايي منتهي مي شود. تعبير«لعلكم تتقون» در اين آيه شريفه، پرده از رازي مي گشايد كه ملاك برتري آدميان بريكديگر دانسته شده و فرجامي نيك به نام فلاح و رستگاري خواهد داشت.
روزه، قطع نظر از زيباييهاي ديگرش، يك زورآزمايي و خودشناسي است. روزه دار وقتي كه ديد مي تواند در مدت معيني از همه ضروريات بدن صرف نظر كرده و گرسنه و تشنه بماند، مي داند كه دست كشيدن از محرمات براي او ميسر است. بدين وسيله درهاي تقوا و مقاومت در برابر شهوتها به روي شخص باز مي شود و مي تواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.

با نگاهي به شرايط روزه داري، در مي يابيم كه اين برنامه هدفي جز تربيت انسان و آسماني كردن او ندارد.
خداوند سبحان با دعوت به روزه، مقامي ديگر از انسانيت را پيشنهاد مي دهد؛ انسانيتي رها از اسارت تن و خواهشهاي دروني؛ انسانيتي كه با گذار از موانع ساده به دست مي آيد. چشم پوشي از آنچه تاكنون به راحتي بهره مند بوده، آن هم براي مدتي معين. تلاش براي خدايي شدن. شكستن ديوار عادتهايي كه مانع انس با معنويات است و انسان را از ترقي و تعالي باز مي دارد.

يكي از آثار معنوي روزه، آرامش قلبي است؛ گوهر گران سنگي كه بشريت امروز براي يافتن آن حاضر است از همه دارايي خويش بگذرد. در پرتو روزه داري، دل از هوي و هوس بريده و در دامن ياري كه مبدأ و معدن آرامش است، پناه مي گيرد. روزه دار با توجه بيشتر به پروردگار و احساس نزديكي به آن «قريب مجيب»، دل از اغيار بريده و سرشار از آرامش و طمأنينه مي گردد. از اين رو، امام باقر (ع) در سخني كوتاه و زيبا فرمود: «روزه مايه آرامش دل هاست.»

روزه، فرصتي است براي تأمل و تفكر. انسان روزه دار اندكي در آنچه بوده و آنچه بايد باشد، تدبر مي كند، با چراغ روزه ره مي يابد و خود را از گردنه هاي پرخطر زندگي مادي به دور نگه مي دارد. امام علي(ع) از رسول اعظم(ص) نقل مي كند كه حضرت در سفر معراج از خداوند پرسيد: خدايا روزه چه آثاري دارد؟ خداوند فرمود: روزه حكمت مي آفريند و حكمت، معرفت و شناخت را در پي دارد و به دنبال معرفت، يقين وباور به دانسته ها حاصل مي شود. زماني كه كسي به يقين رسيد، با تمام شرايط سازگاري مي يابد و در اين انديشه نيست كه چگونه شب را به صبح رسانيده؛ در سختي يا آسايش]و تمام خاطر خود را به يار بي همتا مي سپارد و در كسب رضايت او مي انديشد[.(ارشاد القلوب/ ج1/ ص 203)

روزه با گرسنگي و تشنگي و محدوديتهايي همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در تار دنياي فريبا، بربايد و او را به فردايي ديگر يادآور شود. بر اين اساس، يكي از آثار معنوي روزه، يادآوري روز رستاخيز است كه هيچ كس را از آن گريزي نيست. مردمان هر يك با كوله اي از توشه هايي كه در دنيا اندوخته اند، برانگيخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسي به سر خواهند برد. امام رضا (ع) در اين باره مي فرمايند:«مردم به انجام روزه امر شده اند تا درد گرسنگي و تشنگي را بفهمند و به واسطه آن، فقر و بيچارگي آخرت را بيابند.»(وسايل الشيعه/ ج4/ص 4)

اگر در عبادتهاي ديگر، فرصت مانور براي شيطان فراهم گردد و بتواند با رياكاري و تظاهر گوهر «قبول» را از اعمال انسان بربايد، در روزه اين مجال از او گرفته مي شود؛ چه اينكه روزه دار را نيازي به تظاهر نيست و به دور از چشم مردم، بر شكستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود. از اين رو، امام علي(ع) فرمودند: خداوند روزه را واجب كرد تا اخلاص آفريدگان آزموده گردد.» (نهج البلاغه)
فرد با گرفتن روزه و حفظ آن، اخلاص خود را ثابت مي كند و در اثر مداومت بر اين كار، صافي و صفا در ديگر عبادتها نيز براي او حاصل مي شود. حضرت فاطمه زهرا(س) در اين باره چنين مي فرمايند: «خداوند روزه را براي استواري و تثبيت اخلاص ]بندگان [واجب ساخت.»(الكافي/ ج4/ص 62)

از آن روز كه تاج كرامت بر اثر دميده شدن روح الهي بر آدم، بر سر همه انسانها نهاده شد، دريايي از حسادت و اندوه، ابليس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادي رحمت خداوند راند. از آن پس، هر گاه و هر دم در كمين آدم و فرزندان او نشست تا بلكه سدي باشد بر سر راه عروج آنان، شيطان با انبوهي از لشكريان پليد به جنگ آدميان همت گمارد و تا روز قيامت به اين مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود گوهر سعادت از كف آنان بربايد. در مقابله با اين دشمن قسم خورده، انسان ها به برنامه هايي دعوت شده اند كه نتيجه آن رستگاري خودشان و روسياهي شيطان و شيطان صفتان است. در اين ميان، روزه برنامه اي است كه به فرموده رسول خدا (ص)، شيطان را از انسان دور مي سازد و فرصتي براي تقويت روحاني او پديد مي آورد.

از چيزهايي كه اهميت روزه را بيشتر مي نماياند، وعده پاداشهايي است كه براي اين رفتار ديني داده شده است. در حديثي قدسي مي خوانيم كه خداوند فرمود: هر كار نيكي پاداشي معين مانند ده تا هفتصد برابر آن عمل دارد، غير از روزه داري كه از آنِ من است و من خود پاداش آن را مي دهم... چون بنده ام به خاطر من از خواسته ها و خوردني ها و لذت هايش صرف نظر مي كند.» بر اساس اين روايت نوراني، سر اين پاداش بيكران، در دلدادگي انسان به خدا و گذشتن او از همه خواسته هاي خويش براي او نهان است.

انسان هرچند معنويت گريز نيست، اما گاهي دشواري ظاهري برخي از تكاليف ديني، بهانه اي براي سهل انگاري در انجام آن برنامه را در وي پديد مي آورد. اما هنگامي كه فرد در برنامه اي عمومي و همراه با همسفراني آسماني به توفيق روزه داري دست يازيد، براي او بسان ورود به شهر عبادت و بندگي خواهد بود؛ زيرا موفقيت در گرفتن روزه، با قبول تمام سختيهاي آن، مقدمه حضور دائمي براي ديگر برنامه هاي آسان و انسان ساز را در او به وجود مي آورد. از سويي ديگر، تمرين يك ماهه فرصتي براي انس هر چه بيشتر با برنامه هاي ديني خواهد بود. روزه آغازي است براي انجام تمام خوبيها، پلي است براي پرواز به سوي بيكرانها و جرقه اي براي خدايي شدن.

يكي از جلوه هاي معنوي روزه داري، انس با سحر و عادت به سحرخيزي است. از نظر قرآن، بهترين زمان براي مناجات و استغفار، سحر است:
هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ
از يمن دعاي شب و ورد سحري بود
در دعاي روز هجدهم اين ماه هم از خداوند چنين مي طلبيم:
«خدايا!مرا در اين ماه نسبت به بركت سحرهايش بيدار گردان و دلم را به روشني فروغ سحرگاهانش روشن ساز!»

يكي از فوايد بزرگ روزه، تربيت روح و تقويت اراده و تعديل غرايز انساني است. روزه دار در حال روزه با وجود گرسنگي و تشنگي و خودداري از ساير لذايذي كه بايد از آنها چشم بپوشد، روح و اراده خويشتن را تقويت مي كند. بر اين اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سركش و تسلط بر شهوات و هوسهاست. در حقيقت، مهم ترين فلسفه روزه همين اثر اخلاقي و تربيتي است. انساني كه هر لحظه تشنه و گرسنه شد، آب و غذا در اختيار اوست، همانند درختاني است كه در پناه ديوارهاي باغ بر لب نهرها مي رويند كه يك روز قطع آب، ممكن است باعث پژمردگي يا خشكيدن آنها گردد. اين درختان نازپرورده، كم مقاومت، كم دوام و بسيار ناپايدارند، اما درختاني كه از لابلاي صخره هاي سخت مي رويند و نوازشگر آنها از همان كوچكي طوفانهاي سخت كوهستان و محروميتهاي گوناگون است، محكم، با دوام، پرمقاومت سختكوش و سخت جانند.
روزه نيز با محدوديتها و محروميتهاي موقت خود، به روح و جسم انسان توان و قدرت و مقاومت و به دنبال آن نور وصفا مي بخشد. جمله «لعلكم تتقون» باشد كه پرهيزكار شويد.» نيز به همين حقيقت اشاره دارد.

انسان به بهانه روزه، بستر پر آرامش خويش را رها مي كند، از غذا و نوشيدنيها در طول روز خودداري مي كند، تمام وجود خود را براي انجام يك روزه كامل و مورد رضايت حضرت حق، از بديها باز مي دارد و هر لحظه به ياد او و در انديشه خشنود سازي اوست. رهاورد چنين برنامه اي، تابش نور الهي بر دل چنين فردي است و باز شدن در روشن آشنايي و انس با خداي خوبيها. روزه دار در ماه رمضان، مهمان ويژه خداست و بر خوان پر از نعمت او بهترين لحظه هاي معنوي را تجربه مي كند. آنچنان كه امام باقر(ع) فرمود: «ماه رمضان، ماه خداست و روزه داران در آن مهمانان خدا و مورد تكريم ويژه اويند.» روزه داران در اين ماه فرصتي براي حضور هر چه بيشتر بر سر سفره احسان الهي مي يابند؛ فرصتي كه به منظور انس او با آفريدگارش تدارك ديده شده است.

امام صادق(ع) در تفسير آيه «واستعينوا بالصبر و الصلاة»(بقره 45) فرمود: «الصبر الصيام؛ صبر، روزه است.» و فرمود: «هنگامي كه گرفتاري شديدي به انسان رو آورد، روزه بگيرد كه خداوند خود فرموده: ازروزه و نماز استمداد جوييد.»(الميزان/ ج1 / ص 154)
روزه، مايه رسيدن به اهداف بلندي است كه بدون تكيه بر معنويات دسترسي به آنها ممكن نيست. انسان در پرتو روزه، تحمل سختي ها و شكيبايي را مي آموزد و تا رسيدن به هدف، پايمردي و مقاومت نشان مي دهد و در مواجهه با دشواريها بي تاب نمي شود، بلكه با تكيه بر لطف الهي، در آرزوي پايان آن مي نشيند و با كوشش خود، در راه رسيدن به هدف بزرگي كه دارد، گام بر مي دارد.

يكي از آثار روزه بخصوص در ماه مبارك رمضان، خو گرفتن به برنامه هاي معنوي با توجه به سفارشهاي فراوان معصومان(ع) به آن برنامه هاست كه نقش بسزايي در انس افراد با معنويات و لذت بردن از برنامه هاي معنوي دارد.

يكي از آثار اجتماعي روزه، درس مساوات و برابري در ميان افراد اجتماع است؛ زيرا با انجام اين دستور مذهبي افراد برخوردار، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمي يابند و هم با صرفه جويي در غذاي شبانه روزي خود مي توانند به كمك آنها بشتابند.(تفسير نمونه/ج1/ص 455) امام صادق(ع) نيز با اشاره به اين پيامد نيكوي روزه مي فرمايد: «خداوند روزه، را از آن رو واجب كرد كه دارا و محتاج در آن برابر گردند.»(من لايحضره الفقيه/ج2/ص 43)

روزه فرهنگ مخصوص خود دارد و روزه داران در ماه مبارك رمضان، بيشتر با واژه هاي مربوط به اين فرهنگ سر و كار پيدا مي كنند. طبق تحقيقات، در ماه مبارك رمضان، چهارصد واژه همگام با فرهنگ روزه بين ده تا سه برابر بيشتر از ساير ماه ها به كار مي روند؛ واژه هايي چون تلاوت، صدقه، انفاق، خيرات، احسان، نماز، روزه، دستگيري، فقرا و... .

بسياري از كدورتها و ناهنجاريهاي اجتماعي، بويژه در ارتباطهاي ناسالم با ديگران، ريشه در خود پرستي و خود شيفتگي دارد. فرد روزه دار با روزه داري از پيله خودپرستي خارج شده و پروانه وار گرد ديگر دوستان نيز خواهد گشت. توجه به همسايگان، اصلاح كدورتها، بازديد از اقوام و حضور در سفره افطاري ديگران و... زمينه هاي پديدآيي ارتباطهاي سالم و سودمند را فراهم مي سازد.

يكي از آثار سودمند روزه در بخش اجتماعي آن، تمرين احترام به قانون و ديگر افراد جامعه است. در جامعه اي كه روزه به عنوان يك فريضه ديني مورد توجه است، همه افراد خود را موظف به خويشتنداري و رعايت احترام آن جامعه مي دانند و از هركاري كه موجب جريحه دار شدن و آزار روزه داران مي گردد، پرهيز مي كنند. در جامعه روزه دار، خوردن و آشاميدن و حركات ضد اخلاقي مغاير با رفتار ديني به شدت محكوم است و انسانهاي فهيم خويشتن را از آن دور نگه مي دارند.

اگر كار سخت و دشواري براي همگان مقرر گردد، تحمل آن براي افراد از حيث رواني دشوار نخواهد بود. فخر رازي در تفسير كبير در اين باره مي گويد: چون روزه يك عبادت طاقت فرساست، عموميت آن براي همگان مايه تقويت توان و مقاومت است. به همين دليل، در آيه 183بقره، از وجوب روزه در تاريخ گذشته سخن به ميان آمده است. همچنين، روزه داري به صورت همگاني و در مدت معيني از سال، فرصتي را براي تمرين يكي از قوانين مذهبي فراهم كرده تا همگان از بركات دستور ها و راهكارهاي ديني به صورت ملموس آگاهي يابند.

بر اساس آماري كه از سوي مراجع مربوط اعلام مي گردد، هر ساله با فرا رسيدن ماه مبارك رمضان ميزان جرايم اجتماعي به ميزان قابل توجهي كاهش مي يابد. ريشه اين اصلاح اجتماعي را بايد در گرايش افراد جامعه به معنويات و سلطه معنويت بر جامعه جستجو كرد. اين راهكار بزرگ معنوي مي تواند راه گشاي ديگر معضلات اجتماع اسلامي و نيز بشري قرار گيرد؛ به گونه اي كه با تبيين و گسترش صحيح مسائل ديني و روحاني، مي توان به ستيز اهريمن پليديها و نادرستي ها رفت.

تشويق به افطاري دادن در فرهنگ اسلامي و دستگيري از نيازمندان و نيز گستردن سفره هاي اطعام براي همگان كه امروزه به صورت فرهنگي فراگير درآمده، نشانه هايي از مهرورزي اند.
اكرام ايتام به پيروي از مولاي يتيمان، امير مؤمنان (ع) نيز گوشه اي از آثار اجتماعي روزه داري به شمار مي آيد. در ماه رمضان، دل ها در اثر همسايگي با نور و كاستن از عوامل مادي، رنگ و بوي بيشتري از محبت به خود مي گيرد و زمينه گسترش شميم خوش مهرباني در سراسر جامعه اسلامي پديد مي آيد.