هر كسي مي تواند بر اين مطلب پافشرد كه از توان و ظرفيت بالايي برخوردار است و حق وي اگر به درستي به او سپرده شود از عهده بسياري از كارها برمي آيد و شايسته تر از آن است كه در حال حاضر در آن قرار گرفته است.
همواره ادعا آسان تر از اثبات آن است. هر كسي تا زماني كه در آزمون قرار نگرفته مي تواند چنين ادعايي داشته باشد و زماني كه پاي آزمون به ميان مي آيد تنها كساني سربلند و موفق از آن بيرون مي آيند كه به درستي خود را شناخته و از توان خويش بهره برده باشند. اين گونه است كه آزمون مي نماياند كه چه كسي به طور دقيق در كجا قرار دارد: تا سيه روي شود هر كه در او غش باشد.
قرآن تاكيد مي كند كه الانسان علي نفسه بصيره ولو القي معاذيره؛ هر كسي به خودبيناتر است هرچند كه بهانه هايي را براي كارهايش بتراشد. آن چه به ديگران براي توجيه رفتار گفته مي شود در حقيقت بهانه هايي بيشت نيست؛ زيرا هر كس كه به وجدان خود مراجعه كند در مي يابد كه چه كسي است و چگونه مي انديشد و چه سان عمل مي كند. از اين رو همواره اين ترديد را خواهد داشت كه اين ادعا و بهانه اي بيش نيست كه سوي ديگر گفتمان مي گويد و تنها آزمون است كه تطابق ميان قول و عمل را بيان مي كند و حقيقت شخص را آشكار مي سازد.
آزمون ها در فرهنگ قرآني، كاركرد ديگري افزون بر تبيين حقايق و بازشناسي واقعيت از حقيقت و راست از دروغ دارد. در نظر قرآن هر كسي داراي ظرفيت هاي بي پاياني است كه تنها زماني آن را آشكار مي كند كه در آزمون هاي سخت قرار گيرد و شخص، علاوه بر روش هاي معمول و ابزارهاي به كار گرفته شده، ناچار شود راه هاي تازه و ابزارهاي نوين را به كار گيرد. اين گونه است كه آزمون ها در فرهنگ قرآني معناي ديگري نيز مي يابد. مقاله حاضر به بازخواني مفهوم امتحان و آزمون در آيات و آموزه هاي قرآني مي پردازد تا معلوم شود كه قرآن چه راه هايي را براي آزمون هاي خويش بيان مي كند و چه اهدافي را با هر يك از اين راه ها مي جويد.

در تحليل قرآني همه چيز مي تواند به عنوان راهي براي آزمون باشد و هر چيزي از اين ظرفيت و توان برخوردار مي باشد كه به عنوان ابزار آزمون هاي الهي به هدف تنبيه و مجازات و يا تحقق بخشي به ظرفيت هاي سرشته در نهاد انسان مورد استفاده قرار گيرد. از اين رو در آيات قرآني با موارد و مصاديقي رو به رو مي شويم كه شخص و يا امتي با انواع آيات خداوندي حتي با آسايش و رفاه، آزموده شده اند و سربلند و سرافكنده از اين آزمون ها بيرون رفته اند. به عنوان نمونه براي آزمون مقاومت و پايداري، سپاهيان طالوت با آب امتحان مي شوند تا آشكار گردد چه كساني مدعي مقاومت و پايداري هستند و چه كساني در واقع مي توانند در صحنه كارزارهاي سخت از جان مايه بگذارند و از ميدان جنگ و خونريزي نگريزند. كسي كه از نوشيدن آب درنگذرد و مقاومت و پايداري نكند بي گمان نمي تواند از جان خويش بگذرد و در كارزار، مقاومت و پايداري نشان دهد. اين گونه است كه آب براي گروهي به عنوان ابزار و راه آزمون به شمار مي آيد (بقره آيه 249) در گزارش قرآن آمده است كه بسياري از مدعيان كارزار و پيكار در اين آزمون شكست خورده و با نوشيدن آب توان و ظرفيت خويش را آشكار ساختند. (همان)
قرآن همانند اين آزمون را براي قوم ثمود بيان مي كند و براي آشكار شدن راست و دروغ قوم و وفاداري به پيمان ها و عهدها آزمون آب را براي آنان در نظر مي گيرد. به اين معنا كه آب را ميان قوم و ناقه قسمت مي كند. با اين همه قوم ثمود از اين آزمون سربلند بيرون نمي آيند و پيمان شكني مي كنند. (قمر آيات 27 و 29)
بهره گيري از آب كه نعمتي بزرگ و مهم است به عنوان ابزار آزمون امري است كه خداوند در آيات 16 و 17 سوره جن بر آن تاكيد مي كند. بنابراين همان نعمت عادي وعامل آسايش و رفاه اقتصادي و زندگي، خود مي تواند مهم ترين ابزار و راه امتحان الهي باشد. قرآن در اين آيات توضيح مي دهد كه چگونه آب فراوان، روشي مهم براي آزمون هاي جن و انسان به كار مي رود.
بنابراين در آزمون ها نبايد تنها در جست و جوي راه هايي بود كه در ظاهر بد و زشت و نقمت هستند بلكه همه نعمت هاي الهي مي توانند مهم ترين ابزار براي آزمون بشر مورد استفاده قرار گيرند. آيه 168 سوره اعراف به اين نكته به عنوان قانون كلي و فراگير اشاره كرده و مي فرمايد: و بلوناهم بالحسنات والسيئات؛ ما آنان را به نيكي ها و بدي ها آزموديم. تقديم حسنات و نيكي ها بر بدي ها خود نشان مي دهد كه نيكي ها و نعمت ها بهترين و مهم ترين راه آزمودني انسان و جن است.
قرآن در آيه 131 سوره طه با تاكيد بر اين نكته روشن مي كند كه برخورداري از رفاه و زينت هاي دنيوي مي تواند مهم ترين ابزار آزموني از سوي خداوند باشد. پس انسان ها نمي بايست تنها گول ظاهر زيبا و امكانات رفاهي آن را بخورند و گمان كنند كه بهره مندي از رفاه دنيوي بي هدف و بي مقصود است بلكه همه آن ها نقش آزمون به دو مفهوم پيش گفته را بازي مي كنند.(زمر آيه 49) بنابراين پيش از آن كه درباره رفاه كسي قضاوت شود مي بايست به آزموني بودن آن توجه كرد و آن را از ياد نبرد. (نحل آيه 92)
مواردي را كه قرآن به عنوان عوامل آزموني ياد مي كند، به خوبي اين مسئله را روشن مي سازد كه انسان پيش از آن كه با بلايا و يا بدي ها آزموده شود با نيكي ها و خوبي ها و نعمت ها آزموده مي شود. از آن جمله مي توان به آزمون با زينت ها و جلوه هاي زيباي زمين (كهف آيه 7)، سلامت (انبياء آيه 35)، فرزند (انفال آيه 28)، اموال (همان و آل عمران آيه 186)، قدرت و حكومت (نمل آيه 40 و اعراف آيه 129) و آسايش و رفاه (هود آيه 9 و 10 و جن آيه 13 و 17) اشاره كرد.

امتحان با دين شايد يكي از سخت ترين آزمون هايي باشد كه بشر به آن دچار مي شود، زيرا اين امتحان به گونه اي است كه موجب مي شود اختلافات ميان انسان ها تشديد شود و هر كسي به اعتبار دين و شريعت خويش با ديگري مخالفت نمايد و حقيقت را از دست دهد و از رسيدن به كمال محروم گردد. (مائده آيه 48)
قرآن همچنين به آزمون هاي دشواري اشاره مي كند كه براي بسياري از مردم سخت تر از جان كندن است. آزمون با زكات و پرداخت تكاليف مالي براي بسياري از مردم سخت است. از اين رو قرآن از پرداخت زكات و ديگر تكاليف مالي به عنوان بلا و آزمون ياد مي كند تا بيان كند اين امور چه سان مي تواند به عنوان راه شناخت انسان مطرح شود و معلوم گردد كه تا چه اندازه او در گرفتاري خويش صداقت و راستي دارد (آل عمران آيه 186)
از ديگر راه هاي آزمون، بلايا و بدي هايي است كه ما به همه آن ها آشنايي داريم و هنگامي كه سخن از آزمون الهي به ميان مي آيد به اذهان ما متبادر مي شود.
قرآن موارد بسياري را به عنوان راه هاي آزمون بشر ياد مي كند كه از جمله آنها مي توان به تنگي روزي (زمر آيه 49، 52)، امتحان با زيان و خسارت محصولات و توليدات كشاورزي(بقره آيه 155) سختي ها و مشكلات (بقره آيه 214) شيطان و وسوسه هاي او، اذيت و آزارهاي زباني و فيزيكي (آل عمران آيه 186 و عنكبوت آيه 10) اسارت (بقره آيه 49) بيماري (آل عمران آيه 140) تغيير برخي از احكام و قوانين (بقره آيه 143) نقص در جان و مال (بقره آيه 155) و جهاد (همان) اشاره كرد.

هدف از اين آزمون ها چنان كه گفته شد دو مسئله اساسي است يكي تنبيه و مجازات و ديگري آشكار شدن توانمندي ها و ظرفيت هاي بشري تا بتواند به كمال لايق و شايسته خويش دست يابد.
با اين همه قرآن در بيان فلسفه آزمون و امتحان به موارد ديگري اشاره مي كند كه مي توان آن را مصاديق جزيي اين دو امر كلي برشمرد.
قرآن يكي از مهم ترين فلسفه آزمون ها را افزوده شدن ايمان مومنان مي داند (مدثر آيه 31)
پيدايش يقين و باور در برخي از انسان از ديگر اهداف آزمون هاي الهي است كه قرآن بدان اشاره مي كند و نمونه آن را مي توان در همين آيه 31 مدثر شناسايي كرد.
آزمون با سختي ها و نعمت ها كه برخاسته از مقام ربوبيت خداوند است براي رشد و تربيت انسان ها و دست يابي آنان به كمال است كه در آغاز نوشتار بدان اشاره شد. قرآن به اين مسئله در آيه 29 سوره بقره و 129 و 141 سوره اعراف و آيات ديگر اشاره دارد.
پالايش قلب هاي مومنان كه از مقام ربوبيت انجام مي شود از ديگر اهدافي است كه قرآن به طور خاص بدان مي پردازد.(آل عمران آيه 154 و نيز 140 و 141)
رسيدن به رشد و تقوا (حجرات آيه 3) و توبه و بازگشت به صلاح و صواب (اعراف آيه 168و توبه آيه 126) و نيز جداسازي حق از باطل و نيروهاي مومن و پيروان واقعي از دروغين و منافقان (بقره آيه 143و آل عمران آيه 140) تشخيص رشد و بلوغ فكري و رفتاري انسان ها (نساء آيه 6) و روشن شدن روش و منش تقوا پيشگان و اظهار تسليم عملي در برابر خدا و فرمان هاي وي (صافات آيه 102 تا 106 و اعراف آيه 129) و در نهايت عبرت آموزي (توبه آيه 126) از مهم ترين اهدافي است كه قرآن بدان ها اشاره مي كند.