متن شريف قرآن كريم، بارها و بارها به زبان‏هاي مختلف ترجمه گرديده است. ميراث عظيم ترجمه‏هاي نامه آسماني ما كه از ديرباز در همه زبان‏ها بر جاي مانده از شمار بيرون است. ترجمه‏ها پياپي ظهور مي‏كنند، بارها نقد مي‏شوند، نقدها را مترجمان مي‏خوانند، باز مي‏بينيم و مي‏شنويم كه هيچ ترجمه‏اي راضي كننده نيست. نه راضي كننده مترجم است كه رنجي فراوان برده، نه راضي كننده نقاد كه بي‏هيچ سنجه مورد اتفاق به ارزيابي كار مي‏نشيند و از عيب‏ها و هنرها سخن مي‏گويد. چنين به نظر مي‏رسد كه اشكال اساسي را يا اصلاً نديده‏ايم يا از آن تغافل مي‏كنيم.
قرآن كتاب آسماني يك ميليارد مسلمان است كه زبان‏هاي گوناگون دارند. پديده‏اي است شگفت كه در روند تكامل و اعتلاي فرهنگ بشري اثري انكار ناپذير نهاده است. سخن‏هاي گوناگوني كه در باب ترجمه قرآن كريم به زبان فارسي در ميان است، در زمينه تك تك زبان‏هاي جهان نيز كم و بيش وارد است. مسلمان عرب زبان چنين مشكلي ندارد. يك فرد عرب مستقيما با متن خالص قرآن كريم رو به روست و كسي اعم از مترجم و مفسر، در ميان او و قرآن فاصله نيست. عرب زبان هنگامي كه قرآن مي‏خواند، فقط قرآن مي‏خواند. يعني قرآن است و متن قرآن؛ قرآن است و زبان قرآن؛ نه چيز ديگر. يعني جاي تفسير در تفسيرها و جاي توضيح در هوامش و حواشي است.
در باب مسلمان غير عرب با توجه به نكته‏اي كه به آن اشاره رفت، مطلوب اين است كه وي، يعني مسلمان غير عرب نيز در برخورد با قرآن در سطح توده عرب زبان قرار گيرد، و همان بهره‏اي را كه عرب زبانان از آن مي‏برند، غير عرب از جمله پارسي زبانان نيز از خواندن آن ببرند و همان معاني يا همان پيام را ــ از اين حيث كه قرآن متني است و زباني دارد ــ از آن دريافت كنند، و در صورت احساس نياز به تفصيل، به تفسير يا حواشي مترجمان مراجعه كنند.
گواه ما در اين سخن اين مطلب است كه، آن هنگام كه آيات پراكنده قرآن كريم در مصحفي فراهم مي‏آمد، دغدغه بزرگان اسلام چيزي جز اين نبود كه كلام وحي بي‏هيچ تغيير در كلمه‏اي، حرفي يا حركتي، ضبط و قيد شود و با آن كه گونه‏هايي از ابهام در پاره‏اي مفردات و تركيبات و شأن نزول و ناسخ و منسوخ و جز آن از همان آغاز در ميان بود، باز هيچ‏گونه توضيحي بر متن يا در حواشي قرآن كريم نيفزايند. پس، مطلوب منطقي هر خواننده عادي ترجمه قرآن نيز، به تأييد عقل بايد در همين حد باشد، يعني فهم متن قرآن و شيوه سخنش، چنان كه عرب زبان در مي‏يابد. حساب و جاي تفسير و توضيح جداست.
با اين همه، ترجمه قرآن شرايطي دارد. اسبابي است كه بايد در نزد مترجم فراهم بوده باشد. فنون پيرا قرآني كه در فهم قرآن دخيل‏اند، در نزد زركشي سيصد نوع است كه در نزد سيوطي در اتقان در هشتاد گونه، دمج و تخفيف يافته است. زمخشري به گونه‏اي ديگر، شرايط تفسير و فهم قرآن و در نتيجه ترجمه آن را در پانزده عنوان خلاصه كرده است. چيزي كه متخصصان مطالعات قرآني به خوبي از كم و كيف آن آگاه‏اند.
ولي دشواري از همين جا آغاز مي‏شود. تفسيرِ معيار كدام است؟ علوم قرآني، با كدام پژوهش و با كدام دبستان فكري حجت است؟ در ترجمه متن قرآن، توضيحات تفاسير و علوم قرآني تا آن جا كه به طبيعت زبان قرآن مربوط مي‏شود، بسيار مغتنم است. مقصود از زبان قرآن ـ باز به تأييد عقل ـ همان است كه قوم مخاطب قرآن، در تاريخ و جغرافياي معيني بدان تكلم مي‏كرده‏اند كه براي خود داراي ويژگي‏هاي معناشناختي و زبان شناختي است و به تعبير خود قرآن «به زبان تازي روشن» است.
با توجه به آنچه به اجمال گفته شد، پيشنهاد مي‏شود:
1 ـ منابع مربوط به زمينه علوم قرآني، تفسير، فرهنگنامه‏هاي قرآني، به ويژه مطالعات نوين زبان شناختي كه ما را به طبيعت ساختارهاي زبان عربي رايج در زمان نزول قرآن برساند و همچنين ترجمه‏هاي ملل از قرآن كريم، يا هرگونه مطالعاتي كه در باب قرآن صورت گرفته است، در يك كتابخانه تخصصي گردآوري شود.
2 ـ دانشمندان متخصص در تاريخ و ادب عرب، زبان شناسان و معناشناسان زبان عرب، در سراسر گيتي بي‏هيچ حساسيتي شناسايي شوند.
3 ـ همه نكته‏هاي موجود در منابع ياد شده، به ويژه از آن جهت كه به مفردات و تركيبات و خصايص زبان قرآن در تاريخ و جغرافياي ويژه‏اش مربوط مي‏شود گردآوري و دسته‏بندي شود و با استفاده از نعمت رايانه، آسان در دسترس قرار گيرد.
4 ـ همه وجوه و اختلاف برداشت‏هايي كه در معناي هر مفرد يا هر تركيب قرآني، در اين منابع وجود دارد، مورد بحث و تبادل نظر علمي و روشمند دانشوران متخصص و قرآن شناس قرار گيرد و آن همه وجوه در معاني الفاظ و تعابير قرآني، صرفا از حيث زبان، به وجه واحدي برسد.
5 ـ حاصل اين تلاش مشترك كه از سوي كارشناسان طراز اول جهان قرآن شناسي صورت پذيرفته، به امضاي همه رهبران مذهبي جهان اسلام ـ از طريق كنفراس سران اسلامي ـ برسد، به طوري كه حجيّت آن در هر كشور و حوزه اسلامي آشكار باشد و مورد قبول واقع گردد.
6 ـ سپس اين فرهنگنامه رسمي قرآن كه نهايي و كامل است، به سه زبان فارسي، عربي و انگليسي با دقت و وسواس لازم تهيه شود و به مهر تأييد مجدد ممهور شود.
7 ـ در باب تفسير و توضيح كه در پاورقي ترجمه‏ها خواهد آمد، كاري مشابه آنچه معروض افتاد به طور نسبي صورت گيرد.
8 ـ سرانجام حاصل نهايي اين كوشش مقدس در همه كشورها اعم از اسلامي و غير اسلامي به عنوان فرهنگنامه رسمي زبان قرآن و تنها مرجع مترجمان جهان رسما منتشر شود.
در آن هنگام است كه هر مسلمان يا غير مسلمان، در هر حوزه زباني، كه مايل به فهم قرآن، يا ترجمه كردن آن براي همزبانان خود باشد، مي‏تواند با اطمينان خاطر به معاني مورد اتفاق زبان قرآن دسترسي يابد و در زبان فارسي نيز علاوه بر امكان تهيه يك ترجمه رسمي، ميدان براي اعمال ذوق و هنر در ترجمه قرآن، بي‏هيچ دغدغه‏اي باز بماند. اين چنين است كه قرآن، از آن پس، آسان و بي‏تنش، در سراسر جهان انتشار خواهد يافت و همه، از خودي تا بيگانه، با قرآن به وجه درست آشنا خواهند شد. به نظر نگارنده، اين كار در رأس اهداف فرهنگي انقلاب اسلامي ما و همه رهبران فكري جهان اسلام است، زيرا هر كار اسلامي راستين از قرآن آغاز مي‏شود.
اخبار ترجمه

چندي پيش (22 تا 25 محرم 1419 برابر با 18 تا 20 مه 1998) در عمان پايتخت اردن، از سوي دانشگاه آل البيت، سميناري درباره ترجمه قرآن به زبان‏هاي خارجي منعقد شد كه گروهي از صاحب نظران و قرآن پژوهان از چهارده كشور در آن شركت داشتند. هيأت رئيسه اين سمينار عبارت بودند از آقايان: دكتر محمدعدنان البخيت، دكتر محمد الارناؤوط، دكتر فاضل بيات، بهجت الحباشنة و دكتر عبداللّه‏ الخطيب. رياست جلسات نيز به عهده آقاي دكتر محمد عدنان بود.
در جلسه افتتاحيه، آقاي دكتر محمد عدنان پيرامون اهميت ترجمه قرآن به زبان‏هاي ديگر، خواه براي مسلمانان و خواه براي غير مسلمانان كه مي‏خواهند درباره اسلام تحقيق كنند، سخن گفت، و به كج فهمي‏ها و غرض‏ورزي‏هاي خاورشناسان در انعكاس مفاهيم قرآن در طول چندين قرن، اشاره كرد و از اين كه هنوز هم رسوبات فكري افرادي مانند نولدكه در تحقيقات خاورشناسان امروز وجود دارد، ابراز نگراني نمود. و در ادامه سخن، از اين كه حتي در جوامع اسلامي هم قرآن جايگاه ويژه خود را نيافته است اظهار تأسف كرد.
در اين سمينار سي تن از شركت كنندگان سخنراني كردند و مقالات متعددي ارائه دادند كه عنوان برخي از آنها بدين قرار است:
العقبات التي تواجه فهم القرآن الكريم من خلال الترجمات، نوشته دكتر كمال عاتق از كشور تركيه.
نظرة مقارنة في الترجمتين الأوليين (الصربية و الالبانية) للقرآن الكريم في البلقان، نوشته دكتر محمد الارناؤوط از كشور اردن.
مشكلة ترجمة القرآن بين اللغات: نماذج من الترجمات الفارسيّة، نوشته دكتر نصراللّه‏ شاملي از جمهوري اسلامي ايران.
ترجمات القرآن الكريم الي الالمانية: دراسة مقارنه، نوشته دكتر زياد الجمل از كشور اردن.
دراسة نقديه لترجمة ن. ج. داوود، نوشته دكتر عبداللّه‏ الخطيب از كشور اردن.
العقبات التي تعترض ترجمة القرآن الكريم الي اللغة الالبانية، نوشته دكتر رامز زاكاي از كشور آلباني.
الترجمة التفسيرية للشيخ اشرف علي التهانوي وقيمتها العلمية في فهم رسالة القرآن الكريم، نوشته دكتر محمد غزالي از كشور پاكستان.
ترجمة الشاعر الالماني فريدرش روكرت، نوشته محمود حسينات از كشور اردن.
ترجمات القرآن الي اللغة البوسنوية من حيث قيمها الاسلوبية، نوشته دكتر اسعد دورا كوفيتش از كشور بوسني هرزگوين.
ترجمات القرآن الكريم في تركيا، نوشته دكتر طلعت صاقلي از كشور تركيه.
افادة حول الترجمة الكردية، نوشته نظام الدين عبدالحميد از انگلستان.
بعض العقبات التي تواجه الترجمات الفرنسية للقرآن الكريم، نوشته دكتر حسين الرحيل از كشور اردن.
العقبات التي تواجه ترجمة القرآن الكريم الي اللغة البلغارية، نوشته دكتر محمد ربيع سلامه از كشور بلغارستان.
افادة حول الترجمة الي الالمانية، نوشته دكتر عادل خوري از كشور آلمان.
افادة حول الترجمة الالبانية، نوشته دكتر فتحي مهدي از كشور يوگسلاوي.
افادة حول الترجمة البلغارية، نوشته دكتر نديم حافظ ابراهيم غاندجيو از كشور بلغارستان.
الترجمة الاردية لسورة الفاتحة في «ترجمان القرآن» لأبي الكلام آزاد: دراسة نقديه، نوشته دكتر جلال السعيد الحفناوي از كشور مصر.
الترجمة الروسية من سابلوكوف الي برخوا، نوشته دكتر عمادالدين حاتم از كشور اردن.
ترجمات القرآن الكريم في تركيا والمشاكل التي طرأت في الاصطلاحات القرآنية، نوشته دكتر طلعت صاقلي از كشور تركيه.
اضواء علي ترجمة الحاج (توماس) ارفينغ، نوشته دكتر كمال نمر از ايالات متحده امريكا.
افادة حول الترجمة الآلمانية، نوشته عبداللّه‏ فرانك بوبنهايم از كشور آلمان.
افادة حول الترجمة البرتغالية، نوشته استاد سمير الحايك از كشور برزيل.
افادة حول الترجمة المكدونية، نوشته استاد حسن جيلو از مقدونيّه.
افادة حول الترجمة الانجليزية، نوشته دكتر محمد محمدغالي از كشور مصر.
افادة حول الترجمة الانجليزية، نوشته شيخ عزّالدين الحائك از كشور سوريه.
الدراسات الببلوغرافية في «أرسيكا» حول ترجمات القرآن الكريم (في الانجليزية)، نوشته دكتر خالد ارن از كشور تركيه.
ملاحظات لغوية حول ترجمات القرآن الكريم الي اللّغة الآلبانية (في الانجليزية)، نوشته دكتر جواد لوشي از كشور آلباني.
المؤثرات الصّوتية والبصرية كعناصر مكملة لمعني بعض المفردات في القرآن الكريم: مشكلة المكافي‏ء اللّغوي في الترجمة (في الانجليزية)، نوشته دكتر عبداللّه‏ شاكر از كشور اردن.
العقبات الّتي تعترض ترجمة القرآن الكريم الي اللّغة الانجليزية (في اللّغة الانجليزية)، نوشته دكتر عاصم اسماعيل از كشور اردن.
دراسة نقدية لترجمة يوسف علي، نوشته دكتر بهجت الحباشنة از كشور اردن.
تازه‏ترين ترجمه‏ها و تفسيرهاي قرآني به زبان تركي استانبولي
ترجمه و تفسير قرآن كريم به زبان تركي استانبولي، و نيز ترجمه تفاسير عربي به اين زبان، در سال‏هاي اخير در تركيه از رشد چشمگيري برخوردار بوده، به گونه‏اي كه در هشت سال اخير بيش از 30 ترجمه و تفسير جديد در تركيه انتشار يافته است. در اين جا به معرفي تازه‏ترين آنها مي‏پردازيم.

اين ترجمه كه توسط شعبان پريش انجام شده است، مقدمه‏اي كوتاه به قلم فيضي زولال اوغلو به همراه دارد و توسط چند تن از دانشمندان، ويرايش و بازنگري شده است. ترجمه با قلمي روان نگارش يافته و قواعد تركيبي و ساختار آيات در آن رعايت شده است. در پاورقي، توضيحاتي پيرامون برخي واژه‏ها آورده شده و برخي آيات نيز تفسير گرديده‏اند. در پايان، اصطلاحات قرآني در 7 صفحه تنظيم شده و يك فهرست موضوعي همراه با جدولي مشتمل بر ترتيب نزول سوره‏ها بر آن افزوده گرديده است. اين ترجمه توسط انتشارات «الك بهار» در استانبول در قطع جيبي منتشر شده است.

اين تفسير، زير نظر محمود اوستا عثمان اوغلو كه از علماي معروف حنفي است، با همكاري چند تن از دانشمندان در سال 1991 آغاز گرديده و تا كنون 6 جلد آن تا سوره مائده منتشر شده است. اين مجموعه تفسيري مشتمل بر مقدمه‏اي پيرامون مسائلي چون فضايل قرآن، آداب قرائت آن، و نكوهش سطحي نگري به مفاهيم آيات آن است. در تفسير آيات، نخست معاني واژه‏ها آمده و سپس به ترجمه آيه پرداخته شده و آن‏گاه با استناد به منابع اهل‏سنت، آيات تفسير گرديده است. نشر اين اثر را انتشارات سراج در استانبول بر عهده دارد.

اين اثر، ترجمه جلد سوم تفسير الميزان تأليف علاّمه طباطبايي است كه توسط وحدالدين انجه و تني چند از علما به تركي استانبولي برگردانده شده است. ترجمه مزبور همراه با متن قرآن در تابستان 1998 توسط انتشارات كوثر در استانبول به چاپ رسيده است.

اين اثر، ترجمه تفسير الجامع لأحكام القرآن تأليف ابوعبداللّه‏ محمد بن احمد قرطبي (در گذشته به سال 671ق) است كه توسط م. بشير اريارسوي ترجمه آن آغاز گرديده و تا كنون 6 جلد آن توسط انتشارات بروج در استانبول منتشر شده است.
المنتخب في تفسير القرآن الكريم باللغتين العربيّة والفرنسيّة
تفسيري است كوتاه از قرآن كريم كه نخست به عربي انجام گرفته و سپس توسط خانم رقيه محمود جبر، استاد زبان فرانسه در دانشگاه الازهر، و خانم عشيره محمد كامل احمد، رئيس گروه زبان فرانسه دانشكده ادبيات دانشگاه عين شمس، به فرانسه بازگردانده شده و با ويرايش دكتر احمد بساطي به چاپ رسيده است.
اين تفسير داراي دو مقدمه است: مقدمه اول كه شامل موضوعاتي چون: فضيلت قرائت قرآن، شأن نزول قرآن، جواز ترجمه قرآن به زبان‏هاي خارجي و فتاوي علما در اين باره، اهداف ترجمه و جز آن است، توسط دكتر محمد سيد طنطاوي شيخ الازهر، و مقدمه دوم كه پيرامون علوم قرآني به خصوص تفسير قرآن است، توسط دكتر محمود حمدي زقزوق، وزير اوقاف و رئيس شوراي عالي امور اسلامي مصر، نگارش يافته است. هدف از اين ترجمه ايجاد سهولت در درك معاني قرآن بوده است؛ از اين‏رو مترجمان، همان متن تفسير گونه عربي را به فرانسه بازگردانده‏اند و در ترجمه، خود را مقيد به پيروي از سياق عبارات و ايجاز و اختصار متن آيات مباركه نكرده‏اند.
اين ترجمه در سال 1417ق / 1997م توسط وزارت اوقاف مصر در قاهره به چاپ رسيده است.
تازه‏ترين ترجمه و تفسير قرآن كريم به زبان سندي
اين ترجمه و تفسير توسط علامه علي‏خان ابرو (Allama Ali khan Abro) به زبان سندي نگارش يافته است. در آغاز ترجمه، مقدمه ناشر و سپس زندگينامه مترجم آمده است.
مولانا عبيداللّه‏ سندي، پيرامون معرفي قرآن، مقدمه‏اي نسبتا طولاني بر آن نگاشته، و مقدمه مترجم پس از آن آمده است. مترجم، توضيحات تفسيري را با شماره‏گذاري پياپي، در پاورقي ترجمه خود آورده كه مجموع آنها به 1217 نكته تفسيري مي‏رسد.
اين ترجمه به سال 1996 م در كراچي پاكستان، توسط سنديكا آكادمي (Sindhica Academy) انتشار يافته است.

تفهيم‏القرآن، ترجمه‏اي است از قرآن كريم همراه با توضيح و تفسير كه توسط امام ابوالأعلي مودودي به زبان اردو نگارش يافته است. وي ساليان دراز به گردآوري اين اثر قرآني اشتغال داشته و بخش‏هاي وسيعي از آن را در بازداشت‏هاي مكرري كه از سوي دولت وقت پاكستان نسبت به وي به جرم مبارزه با ملحدان و غرب‏گرايان صورت مي‏گرفت، به انجام رسانده است. اين تفسير براي نخستين بار در سال 1951 م در لاهور، مكتبه تعمير انسانيت، در شش جلد به چاپ رسيد. در سال‏هاي اخير مجموعه ياد شده، به زبان‏هاي انگليسي، تركي و بنگالي ترجمه گرديده و ترجمه فارسي آن نيز توسط مترجماني چند انجام گرفته و به بازار عرضه شده است. مترجمان فارسي اين مجموعه عبارتند از آقايان: كليم‏اللّه‏ متين ـ مترجم جلد اول و دوم و ششم، دكتر آفتاب اصغر ـ مترجم جلد سوم، سيد نياز محمد همداني ـ مترجم جلد چهارم و پنجم. اين مجموعه تفسيري در لاهور پاكستان توسط دارالعروبة للدعوة الاسلامية انتشار يافته است.

اين قرآن كه نخستين بار در سال 1370 ش با خط استاد احمد نيريزي، در قطع رحلي توسط سازمان اوقاف و امورخيريه چاپ شد، مجددا با بازنگري و اصلاحات مترجم، در سال 1377 به چاپ رسيده است. از ويژگي‏هاي اين ترجمه قالب ساختاري آن است كه مترجم كوشيده است بدون افزودن توضيحات تفسيري در ميان پرانتز يا قلاب، ترجمه هر آيه را در قالبي فشرده و با استفاده از واژه‏هاي سره فارسي كه جلوه‏هايي از هنر در ادب فارسي را به همراه دارد منعكس كند. از ويژگي‏هاي ديگر آن، دقت در برگردان كلمات و رعايت مطابقت و تركيب نحوي متن است، كه طبعا اين امر در ترجمه كلام خدا بسيار مهم و ضروري مي‏نمايد. مترجم در پايان ترجمه‏اش گفتاري را تحت عنوان «قرآن و ترجمه» آورده كه در آن از ويژگي‏هاي اين ترجمه و توانايي‏هاي زبان فارسي و چگونگي بهره‏برداري از آن سخن به ميان آمده است. چاپ دوم اين قرآن با خط عثمان طه، در قطع رقعي توسط انتشارات اسوه، وابسته به سازمان اوقاف و امور خيريه در تيراژ 10000 جلد انجام گرفته و به بازار عرضه شده است.

اين ترجمه، جديدترين ترجمه‏اي است كه از قرآن كريم به زبان فارسي منتشر شده است. مترجم در مؤخره‏اي كه در پايان ترجمه خود آورده ويژگي‏هايي را براي ترجمه خود برشمرده كه موارد زير از جمله آنهاست:
1. توجه خاص به ديدگاه‏هاي تفسيريِ نخستين مخاطبان وحي در فهم معاني دقيق آيات قرآن كريم.
2. مراجعه به تفاسير روايي و آثار مفسران معاصر و امّهات كتب لغتِ عرب و نيز لغت‏نامه‏هاي قرآني.
3. پاي‏بندي به نحو قرآني.
4. گزينش نثر معيار در ترجمه.
5. پرهيز از افزوده‏هاي توضيحي جز در حد ضرورت.
اين ترجمه كه توسط آقاي بهاءالدين خرمشاهي ويرايش گرديده، با متن قرآن به خط عثمان طه و ترجمه رو به رو، در قطع وزيري و در 622+622 صفحه به وسيله انتشارات فرزان روز در تيراژ 5500 جلد منتشر شده است.

امروزه با رويكرد دوباره مردم به مذهب در كشورهاي مستقل مشترك‏المنافع (شوروي سابق)، نياز به آموزش صحيح قرآن در ميان مسلمانان اين كشورها به خوبي احساس مي‏شود. در راستاي تأمين اين نياز تا كنون تلاش‏هايي صورت گرفته است كه از جمله آنها مي‏توان تأليف كتاب آموزش قرائت قرآن كريم به زبان روسي را نام برد. اين كتاب توسط خانم دكتر مرضيه يحيي پور (استاديار دانشگاه تهران) در دوران اقامت ايشان در روسيه، نگاشته شده است. نشر اين اثر را مركز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاي خارجي برعهده داشته كه آن را در قطع وزيري و در تيراژ 5000 جلد منتشر ساخته است.