سنت در لغت به معناى راه, سيره و روش, (قانون و شريعت)1 است, چه نيك باشد و چه بد. البته در متون دينى بيشتر به سيره و روشى گفته مى شود كه مردم از آن پيروى مى كنند. سنت را از آن رو سنت گفته اند كه زندگى فردى, اجتماعى و نظام هستى بر اساس آن اداره مى شود. تركيب اضافى (سنة الله) عبارت از روشى است كه خداوند متعال از روى حكمت خويش, حسب رفتار و سلوكى كه مردم با شريعت او دارند, نسبت به آنان, اعمال مى دارد.2
منظور از سنت الهى اين است كه پديده هاى عالم, محكومِ يك سلسله قوانين ثابت و لا يتغير مى باشند كه به وسيله قانون گذار حقيقى در جريان است; يعنى مجراى تحقق اراده الهى بر كل هستى, همين قوانين ثابت هستند كه در تمام هستى بر قرارند. اين مطلب نشان مى دهد كه قانون علت و معلول و سبب و مسبّب در جهان هستى برقرار مى باشد; به ديگر بيان, جهان, قانون مند است.

سنت هاى الهى, ثابت و تغيير ناپذيرند و محدود به زمان خاصى نمى باشند, از اين رو اگر در باره سنت ها و قوانين الهى با نگاه به گذشته مطالعه و بررسى كنيم و سنت هاى خدا را در موضوعات مختلف بشناسيم, مى توانيم شرايط موجود را تجزيه و تحليل كرده و سرنوشت حال و آينده خود را رقم زنيم. اگر با سنت الهى آشنا نباشيم, بر اساس آزمون و خطا عمل خواهيم كرد كه موجب اتلاف وقت و انرژى و سرمايه هاى ما خواهد شد. (بسيارند كسانى كه از برابر صحنه هاى مختلف تاريخ به آسانى مى گذرند, بدون اين كه كمترين انديشه اى در آن كنند و نيز بسيارند كسانى كه به جاى بررسى علل و عوامل اصلى و زير بنايى حيات و مرگ ملت ها, گناه را به گردن عوامل كم اهميت كه نقش اساسى را به عهده ندارند و يا عوامل موهوم و خرافى و خيالى, مى اندازند. )3
(قرآن انگشت روى نقطه اصلى دردها و درمان ها و عوامل پيروزى و شكست گذاشته و مى گويد: براى يافتن عامل اصلى, لازم نيست آسمان ها و زمين را جست جو كنيد و يا به دنبال عوامل موهوم و پندارى راه بيفتيد, بلكه كافى است تنها در وجود, در فكر و روحيه و اخلاق خود و در نظامات اجتماعى خودتان جست جو كنيد, هر چه هست, در اين جاست. )4
قرآن كريم زمان حال را با گذشته پيوند مى دهد و پيوند فكرى, فرهنگى و اجتماعى نسل حاضر را با نسل هاى گذشته براى درك حقايق, لازم و ضرورى مى داند, چرا كه سنت هاى الهى در اقوام گذشته جنبه عمومى دارد و منحصر به قوم و قبيله و نژاد خاصى نيست.
هان اى دل عبرت بين از ديده نظر كن هان ايــوان مــدائــن را آيـيـنــه عـبـرت دان
(بديهى است مراد از ذكر سنت هاى مقرر الهى در حق امت هاى پيشين, از آن روى است كه مردم پند پذيرند و به آنان گوشزد شود كه اين سنت ها فريادگرند و اگر كسى مرتكب اعمالى شود كه آنان شدند, قطعاً همان سنت هاى معمولِ در حق گذشتگان گريبانگير آنان نيز خواهد شد. )5

از آموزه هاى دينى استنباط مى شود كه هدف خداوند از آفرينش اين است كه بشر با اختيار كامل و حق انتخاب بتواند به كمال نهايى برسد و به جوار قرب ربوبى دست يازد. انسان موجودى مسئول و مختار است و هر عملى كه از روى اختيار انجام مى دهد, او را مشمول سنتى از سنن الهى مى كند و از نتايج آن برخوردار مى سازد.
در اين جا به برخى از سنت هاى الهى اشاره مى كنيم:

يكى از سنت هاى عام خداوند, سنت امتحان است. اين امتحان نه به قشرى خاص از افراد مربوط است و نه در زمان و مكانى مشخص صورت مى پذيرد. ما امور روزمره زندگى را اغلب جرياناتى عادى و نه آزمايش و امتحان تلقى مى كنيم و مى پنداريم امتحانات الهى به لحظات سرنوشت ساز و استثنايى زندگى اختصاص دارند و در چنين لحظاتى است كه ايمان آدمى به بوته آزمايش كشيده مى شود. در صورتى كه با نگاهى دقيق در مى يابيم هر ساعت از عمر ما با ده ها و شايد صدها امتحان همراه است و شكست و پيروزى لحظه به لحظه در پرونده عمل ما ثبت مى گردد.
هدف از امتحان الهى, شكوفا كردن استعدادهاى بشر و آشكار نمودن باطن و حقيقت آدمى و خالص ساختن وجود انسان و مشخص كردن شايستگى هاى آنان و مراتب افراد و جدا نمودن افراد نيكوكار از بد كار است. بدون امتحان و آزمايش, افراد مستعد به آن درجه از كمال كه بايد برسند نمى رسند و نيروهاى درونى و نهفته آنان به صورت بالقوه مى ماند و به فعليّت نمى رسد: (احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنّا و هم لا يفتنون;6 مردم مى پندارند كه چون بگويند: ايمان آورديم, رها شوند و آزمايش نمى شوند؟)
ابزار آزمايش الهى, هم چيزهايى است كه مورد پسند و دلخواه انسان هاست و هم چيزهايى است كه مردم آنها را نمى پسندند, كه مواردى از آن را به طور خلاصه مى آوريم:
الف) گاهى خداوند بندگانش را با زينت هاى دنيايى مى آزمايد: (سوره كهف, آيات 7 ـ 8).
ب) گاهى انسان ها را با تفاوتى كه در ميان آنها مى گذارد, مى آزمايد: (سوره انعام, آيه 165).
ج) گاهى مؤمنان را با سختى ها و شدايد امتحان مى كند: (سوره بقره, آيه 214).
د) گاهى آنان را با جهاد مى آزمايد: (سوره آل عمران, آيه 142).
هـ)گاهى بندگانش را با آرزوهايى كه از سوى كافران به آنها مى رسد, آزمايش مى كند: (سوره آل عمران, آيه 186).
به طور كلى از مجموع آيات امتحان نتايج زير به دست مى آيد:
1 ـ سنت آزمايش, هم در امور فردى جريان دارد و هم در شئون اجتماعى.
2 ـ هيچ فردى از آزموده شدن گريزى ندارد.
3 ـ وسايل آزمايش عبارت اند از: الف) خيرات; مانند: مال, جان, فرزند و قدرت.
ب) شرور; مانند: كاهش اموال, نفوس, ميوه ها, و تنگ دستى, سختى, گرسنگى و ترس.
4 ـ بر اثر آزمايش, مؤمنان, مجاهدان و صابران و صادقان از مدعيان دروغين ايمان و صبر و صدق, متمايز و ممتاز مى شوند.7

(ربنا الذى اعطى كل شى خلقه ثم هدى;8 پروردگار ما كسى است كه آفرينش هر چيزى را به او داد و سپس آن را هدايت كرد. )
هدايت اوليه اين است كه خداوند نعمت عقل را به انسان ها داد تا حقايق را بفهمند و خوب و بد را تشخصى دهند. هدايت ثانويه به وسيله فرستادن پيامبران صورت گرفت تا همه امت ها از سنت هدايت بهره مند گردند.
(و لقد بعثنا فى كل امةٍ رسولاً;9 و در هر امتى پيامبرى برانگيختيم). بر اساس اين سنت, خداوند دلايل كافى براى قبول دعوت پيامبران در اختيار امت ها قرار مى دهد و راه را از چاه مشخص مى نمايد تا آنان هدايت شوند و راه كمال و سعادت را بپيمايند.

كلى ترين سنتى كه خداى متعال در پى اَعمال انسان ها اعمال مى كند, سنت امداد است; بدين معنا كه خداى بزرگ در پى اعمال انسان ها, هم كسانى را كه طالب دنيا و كمالات مادى و دنيايى باشند كمك مى كند و هم كسانى را كه جوياى آخرت و كمالات معنوى باشند; يعنى وسايل پيشرفت و رسيدن به هدف را براى هر دو دسته فراهم مى سازد.
قرآن مى فرمايد: (هر كه كشت آخرت را بخواهد به كشته اش مى افزاييم و هر كه كشت دنيا را بخواهد از دنيا چيزى به او مى دهيم و او را در آخرت بهره اى نخواهد بود).10 اين همان معناى رحمانيت خداوند است كه فيض و رحمت او در اين دنيا همه انسان ها, اعم از مؤمن و كافر را شامل مى شود.

از سنت هاى تغيرناپذير الهى, سنت امهال است. امهال يعنى (مهلت دادن تا مدت معيّن).11 خداوند به كافران مهلت مى دهد تا در نعمت هاى الهى غوطه ور شوند و هر چه دلشان خواست گناه كنند تا عذابشان شديدتر گردد. او از روى رحمت افراد گناه كارى را كه زياد آلوده نشده اند, به وسيله زنگ هاى بيدار باش مانند مصايب و مشكلات, از خواب غفلت بيدار مى سازد; اما كسانى را كه قابل اصلاح نيستند, به حال خودشان وا مى گذارد تا به آخرين مرحله سقوط برسند.
(آنها كه كافر شدند تصور نكنند اگر به آنان مهلت مى دهيم به سودشان است; ما به آنها مهلت مى دهيم تا بر گناهان خود بيفزايند و براى آنها عذاب خوار كننده اى آماده شده است. )12

يكى ديگر از سنت هاى الهى اين است كه خداوند انسان ها را براى ايجاد آمادگى پذيرش دعوت انبيا, به مشكلات و مصيبت ها گرفتار مى كند. در قرآن آمده است: (هر آينه بر امت هاى پيش از تو نيز پيامبرانى فرستاديم و آنان را به سختى ها و تنگ دستى ها دچار كرديم تا شايد تضرع كنند. )13
سختى ها و مصايب معمولاً زمينه را مساعد مى سازد تا انسان به نيازمندى خود بيشتر توجه كرده, دست از غرور و سركشى بردارد و با خضوع قلبى, از دعوت انبيا بيشتر استقبال كند. بعضى از اين مصيبت ها و شدايد عبارت اند از:
1 ـ بلاهايى كه معلول عملكرد خود انسان است;
2 ـ بلاهايى كه معلول عملكرد پدران و مادران است;
3 ـ بلاهايى كه براى كفاره گناهان پيش مى آيد;
4 ـ بلاهايى كه در اثر آثار وضعى گناه متوجه ما مى شود;
5 ـ بلاهايى كه براى بيدار شدن مردم و غفلت زدايى است;
6 ـ بلا براى آزمايش;
7 ـ بلا و مصيبت براى انبيا و اوليا براى اضافه شدن درجات اخروى آنان.
حضرت على