مقدمه و طرح مسئله

موضوع مقاومت و پایداری در برابر ناملایمات و هجمات دشمنان همواره از موضوعات اساسی در ادبیات همه ملل مختلف بوده است؛ این موضوع در بین مسلمانان که همواره دشمنان به دنبال ضربه زدن به آنها بوده­اند، بیشتر از دیگر جوامع نمود پیدا کرده است. می­توان گفت که مقاومت و پایداری از ارکان اصلی زندگی اکثر مسلمانان جهان به شمار می­رفته و می­رود. این موضوع از آنجا نشأت می­گیرد که دشمنان همواره به دنبال لطمه زدن به وجهه مسلمانان و توطئه­چینی علیه آنها بوده­اند؛ بر این اساس«مقاومت، بر کلیه عکس العمل­هایی اطلاق می­گردد که ممکن است به شکل تدابیر اجرایی و بازدارنده باشد و گروه یا سازمان یا فردی در رویارویی با تهدیدها و خطرها و تجاوزهای خارجی یا داخلی با آن روبرو می­شود»(مطلق شقور به نقل از میرقادری و کیانی، 1391ش: 71).

در ایران نیز موضوع مقاومت به تبعیت از قرآن کریم و ائمه معصومین(علیهم اسلام) همیشه مطرح بوده و در رأس  امور قرار داشته است؛ این موضوع را می­توان به وضوح از تاریخ درخشان انقلاب اسلامی ایران و پایداری­های مردم در برابر بیگانگان و مستکبرین ملاحظه کرد؛ مقاومتی که بدون شک بنیان­گذار جمهوری اسلامی ایران از بنیان­گذاران آن نیز بوده و باعث نهادینه شدن این معنا در بین همه مردم ایران شده است.

حضرت امام خمینی(ره) بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران توانست با استعانت از منابعی نظیر قرآن کریم واحادیث معصومین(علیهم السلام) و همراهی مردم ایران، انقلاب کبیری را رقم بزند و گفتمان مقاومت را در جوامع اسلامی نهادینه کند؛ امام در این گفتمان، قرآن کریم را اساس کار خود قرار داد و در نهایت توانست در این راه به دستاورهای عظیمی دست پیدا کند و گفتمان مقاومت برگرفته از قرآن کریم را در جوامع اسلامی بنیان­گذاری کند.

برهمین اساس وقتی وارد موضوع گفتمان مقاومت در اندیشه امام خمینی(ره) می­شویم، با سیل عظیمی از مفاهیم مرتبط با این موضوع روبرو می­شویم که به خوبی بیانگر استحکام این گفتمان در نزد حضرت امام است؛  گفتمانی که بدون شک منابع مستحکمی نظیر قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین(علیهم السلام) در ورای آن قرار داشته و منابع اصلی پایه­گذاری آن در نزد رهبر کبیر انقلاب اسلامی به شمار می­رفته است.

بنابر آنچه گفته شد برآن شدیم تا نقش قرآن کریم را در شکل­گیری گفتمان مقاومت و پایداری در نزد امام خمینی(ره) بررسی و تبیین کنیم؛ بنابراین تحقیق حاضر به دنبال آن است تا با روش تحلیلی – توصیفی و البته استنباطی، نقش کتاب خدا را در این زمینه بررسی کند؛(1) درنتیجه با این فرض که قرآن کریم اصلی­ترین منبع گفتمان سازی مقاومت نزد امام خمینی بوده، تلاش می‌شود تا به سوالات زیر پاسخ داده شود:

اصلی­ترین منابع گفتمان سازی مقاومت نزد امام خمینی کدامند؟

قرآن کریم چه نقشی در گفتمان­سازی مقاومت در نزد امام خمینی داشته است؟

نشانه­های تأثیر قرآن در شکل­گیری روحیه مقاومت نزد رهبر کبیر انقلاب اسلامی کدامند؟

پیشینه پژوهش

بدون شک در رابطه با حضرت امام خمینی(قدس سره) و سخنان و اندیشه ایشان تألیفات زیادی انجام شده و در آنها زوایای مختلف و ابعاد فراوان حیات پربرکت ایشان مورد بررسی قرار گرفته شده است. درباره موضوع قرآن در آثار امام خمینی و نگاه ایشان به قرآن کریم و ارتباط نزدیک آن حضرت با قرآن کریم نیز تألیفات و مقالات متعددی نوشته شده است برای مثال «فیض الله اکبری دستک» در مقاله «قرآن و انقلاب اسلامی در اندیشه و سیره امام خمینی (س)» که در شماره 75 پژوهشنامه متین منتشر شده، یادآور شده که امام خمینی قرآن را از چنان ظرافت و جامعیتی برخوردار می­داند که می­تواند تأمین کننده جامع نیازهای مادی و معنوی بشریت در مسیر تدارک زندگی سعادتمندانه در همه زمان­ها و مکان­ها باشد. از دیگر سو، قرآن در دیدگاه امام خمینی صرفاً کتاب اخلاق و تربیت و معرفت فردی نیست بلکه ایشان قرآن را در بردارنده آموزه­های اجتماعی و سیاسی در امور مدیریت و حاکمیت جامعه بر مبنای استقلال، آزادی، استکبارستیزی و ظلم­ناپذیری می­داند.

 همچنانکه موضوع مقاومت در منش، آثار و سخنان بنیان­گذار انقلاب اسلامی ایران هم مورد توجه بالای پژوهشگران بوده است. برای مثال «اصغر طاهر زاده» در مقاله­ای تحت عنوان «برکات مقاومت؛ امام خمینی(ره) و مکتب مقاومت در دوران معاصر» به همین موضوع مقاومت از نگاه رهبر کبیر انقلاب اسلامی پرداخته و نوشته است که براساس سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (دامت برکاته)، آن چیزی که امام را در هیئت یک مکتب، اندیشه، تفکر و یک راه، برای زمان خود و در تاریح مطرح کرد، بیشتر خصوصیت ایستادگی، مقاومت و عدم تسلیم در مقابل مشکلات و موانع و طاغوت­ها بود. یا «رضا عیسی­نیا» در مقاله «امام و ادبیات پایداری» که در شماره 30 مجله پژوهشنامه متین سال 1385ش منتشر شده، آمده است: حضرت امام یکی از آن رهبران قیام­های دینی است که آمد تا ادبیات پایداری اسلام را که به فراموشی سپرده شده بود، احیاء نماید؛ چرا که در هر دوره تاریخی ادبیاتی ظهور می­کند که حاصل آن بیداری ملتی است وامام در عصری که دین یا افیون جامعه نامیده می‌شد و یا در حوزه خصوصی جای گرفته بود، ادبیاتی پدید آورد که به واسطه آن اسلام احیاء گردید.

درپایان باید گفت که نویسندگان در بررسی­های خود از پیشینه پژوهش به تحقیقی دست نیافتند که مشخصاً موضوع نقش قرآن در گفتمان­­سازی مقاومت در نزد امام خمینی را مورد بررسی و مداقه قرار داده باشد؛ اما با این حال به مطالب پراکنده­ای در سایت­های اینترنتی دست یافتند که به صورت غیرمستقیم و البته بسیار جزئی این موضوع را مورد بررسی قرار داده بودند.

روش تحقیق

روش تحقیق در این مقاله از نوع تحلیلی- توصیفی والبته استنباطی است؛ به این صورت که ابتدا مطالب مرتبط با موضوع از طریق منابع کتابخانه­ای و منابع اینترنتی گردآوری و فیش­برداری شده، سپس زیر عناوین مختلف به تحلیل و توصیف آنها پرداخته شد و در نهایت نیز نتایج حاصله به صورت استنباطی ذکر شده است؛ در نتیجه تلاش می­شود ریشه­های برخی از آیات قرآن کریم در باب گفتمان مقاومت را در که در آثار امام خمینی تجلی یافته شده و باعث ایجاد گفتمان مقاومت در نزد ایشان شده، بررسی و تحلیل شود.

مفهوم گفتمان- گفتمان مقاومت

گفتمان، مفاهیم و معانی متعددی دارد و بیشتر به نظر می­رسد که اعم از قول و فعل باشد و عناصر و ویژگی­های مختلفی را شامل ­شود. این واژه- که شاید بتوان حالا دیگر نام اصطلاح به آن داد- در لغت به چند معنی آمده است: «مباحثه و مجادله، مسیر و جریات و راه و روش، گفتگو ومکالمه، عمل، قانون، پرده نمایش، نماد، قدرت، توان واستعداد تفکر و ...(امینی، 1394ش). «امیل بن ونیتس» از زاویه زبان­شناسی به این کلمه نظر انداخته است. طبق گفته او، «گفتمان» را باید از زاویه «ارتباطات اجتماعی» در نظر گرفت؛ از این دیدگاه، گفتمان سبب «عینیت بخشیدن» به واژه­ها می­شود، یا به بیان دیگر وجود عینی آنها برای ما درک می­شود(همان). لاکلا و موف، با استفاده از زبان­شناسی سوسور، گفتمان را مجموعه­ای از نشانه­های مفصل­بندی شده و پیوندیافته می­دانند. براین اساس، گفتمان، یک منظومه معنایی است که واژه­ها و نشانه­های آن در کنار هم و در پیوند با یکدیگر مجموعه­ای معنادار را می­آفریند. در این نظریه مفهوم گفتمان، مجموعه­ای گسترده از داده­های زبانی و غیرزبانی (نوشتارها، سخنرانی­ها، اعلامیه­ها، سیاست­گذاری­ها، سازمان­ها، نهادها و غیره) را در بر می­گیرد و آنها را مانند زبان تحلیل می­کند؛ بنابراین گفتمان تنها به معنای گزاره­های زبانی نیست. مثلاً صندوق رأي در گفتمان لیبرال دموکراسی و حجاب در گفتمان اسلام سیاسی را می­توان از پدیده­های گفتمانی به شمار آورد. گفتمان از نظر لالکا و موف مجموعه­ای از احکام نبوده، بلکه مجموعه­ای از نشانه­های مفصل­بندی شده است(حسینی­زداه به نقل از ناظمی اردکانی وخالدیان، 1397ش: 63).

در مورد گفتمان مقاومت به نظر می­رسد بتوان آن را مجموعه­ای از مفاهیم، دال­ها و عناصری تعریف کرد که در مقوله مقاومت و پایداری، گرد هم جمع­آمده، یکی شده و عنوانی به نام گفتمان مقاومت را به وجود آورده است. این مفاهیم می­تواند شامل گفته­ها، نوشته­ها، اعمال، کردار، سخنرانی­ها، سیاست­ها، منش­ها، رفتارها، برنامه­ریزی­ها و همه مواردی باشد که می­تواند در قالب اجتماعی تأثيرگذار واقع شود. دهقانی­فیروزآبادی در این باره می­گوید:«عناصر و مؤلفه­های گفتمان مقاومت را می­توان در دو دسته طبقه­بندی کرد: یک بخش نفیی یا سلبی است و بخش دیگر اثباتی  و ایجابی. در مرکز بعد سلبی گفتمان مقاومت، سلطه­ستیزی است و دوم، نفی استکبار و استبدادستیزی است... اما مهم­ترین وجوه اثباتی و ایجابی گفتمان مقاومت که در مرکز این گفتمان قرار دارد، عبارت است از عدالت­خواهی و حق­طلبی، اسلام­خواهی، صلح­طلبی، عزت­طلبی و اقتدار، استقلال­طلبی، آزادی­خواهی، معنویت­گرایی، حکمت و عقلانیت­گرایی، مصلحت­گرایی، آرمان­گرایی و واقع­بینی. به هر جهت، مؤلفه­های مذکور گفتمان مقاومت را به عنوان یک نوع گفتمان آرمان­گرایی و واقع­بینانه مطرح می­کند، زیرا آرمان­هایی در این گفتمان هست و همزمان به یک واقعیت­هایی هم توجه می­شود»(مفید­نژاد، 1391ش).

منابع گفتمان سازی مقاومت نزد امام خمینی(ره)

در فرهنگ دینی، استقامت از جایگاه و اهمیتی ویژه برخوردار است. ترغیب معنادار مؤمنان به استقامت در برابر دشمنان از ناحیه قرآن و روایان دینی، بیانگر اهمیت آن است(سوره بقره، آیه 214، سوره آل عمران، آیه 139، سوره انفال، آیه 15 و 45). به گونه­ای که بدون آن نمی­توان در کارزار درونی و بیرونی به پیروزی رسید. خدای متعال بارها از رسولان خود، از جمله از آخرین فرستاده خویش خواسته است که استقامت کنند(سوره هود/آیه 112)، مهمترین علت پیروزی یاران رسول خدا(ص) در میدان­های کارزار، مانند جنگ: بدر، احد، خیبر و خندق، صبر و استقامت آنان بوده است(محمدی، 1393ش: ص2).

با بررسی گفتمان مقاومت در آثار امام خمینی(ره) به این نتیجه می­رسیم که منابع  و عناصر مختلفی در شکل­گیری این گفتمان نقش داشته است که مهمترین آنها بدون شک آموزه­های وحیانی قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) بوده است و می­توان مواردی نظیر عقلانیت، عدالت و ظلم­ستیزی وحمایت از مظلومان جهان را نیز به این موضوع اضافه کرد اما با این حال اصلی­ترین عناصر تشکیل دهنده گفتمان مقاومت در نزد بنیان­گذار انقلاب اسلامی، از آموزه­های وحیانی قرآن، پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت مطهرشان(ع) نشأت گرفته است به طوری که واژه قرآن 31  بار و کتاب خدا 8 بار در وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی(ره) ذکر شده است(ن.ک، جدول شماره1) که از نقش بالای کتاب خداوند در پایه­گذاری دیدگاه­های امام خمینی در همه زمینه­ها از جمله گفتمان مقاومت و ایستادگی حکایت دارد. پس  از قرآن کریم، نوبت به حضرت رسول الله (ص) می­رسد که 12 بار با عنوان رسول، 5 بار با عنوان پیامبر، 4 بار با عنوان محمد  بار، 2 بار تحت عنوان پیغمبر(ن.ک، جدول شماره1)، در وصیت نامه امام خمینی ذکر شده است و نشان می­دهد که پس از کتاب خداوند، نقش پیامبر اکرم(ص) در شکل­گیری مفاهیم اساسی گفتمان مقاومت نزد رهبر کبیر انقلاب اسلامی مشخص و مبرهن است علاوه بر این 53 بار نیز نام امامان معصوم(علیهم السلام) و اهل بیت پیامبر(ص) در این وصیت­نامه الهی ذکر شده که به خوبی گویای انس ایشان با منابع اصیل دین مبین اسلام است(ن.ک، جدول شماره1 و شماره 2).

قرآن کریم و  امام خمینی(ره)

با بررسی آثار بنیان­گذار انقلاب اسلامی ایران و همچنین با بررسی تحقیقاتی که درباره امام خمینی و انس ایشان با قرآن کریم نگاشته شده، می­توان به میزان انس بالای آن حضرت با کتاب خداوند و احادیث نبوی پی برد؛ جایی که کتاب خدا هیچ­گاه- حتی در سخت­ترین شرایط- از امام(ره) جدا نبوده است؛ امام بعد از نماز شب قرآن می‌خواندند تا هنگام نماز صبح، پس از نماز صبح، نیز قرآن می‌خواندند. ایشان در هر فرصتی که بین کارها فراغت داشتند بین کار، قرآن قرائت می‌کردند. و روزانه هشت مرتبه قرآن می‌خواندند. امام ماهی یک مرتبه قرآن را تمام می‌کردند(رجایی، 1382ش، ج 3: ص 4).

علاوه بر این حضرت امام توصیه های زیادی در خصوص تلاوت قرآن، تدبر در قرآن، عمل به قرآن و احیای قرآن دارند؛ از آن جمله ایشان در نامه ای خطاب به خانم فاطمه طباطبایی می‌فرمایند:

«در قرآن کریم، این سرچشمه فیض الهی تدبر کن، هرچند صرف خواندن آن که نامه محبوب است به شنونده محجوب، آثاری دلپذیر دارد، لکن تدبر در آن انسان را به مقامات بالاتر و والاتر هدایت می‌کند. "أفلا یَتَدبّرونَ القرآن أمْ علی قُلوبٍ أقفالُها" و تا این قفل و بندها باز نگردد و به هم نریزد، از تدبر هم آنچه نتیجه است حاصل نگردد. خداوند متعال پس از قَسَم عظیم می‌فرمایند:"إنّه لَقرآنٌ کَریمٌ * فی کتابٍ مکنونٍ لایمسّه إلا الْمُطهّرون" و سر حلقه آنها آنان هستند که آیة تطهیر در شأنشان نازل گردیده، تو نیز مأیوس نباش، که یأس از اقفال بزرگ است. به قدر میسور در رفع حجب و شکستن اقفال برای رسیدن به آب زلال و سرچشمه نور کوشش کن. تا جوانی در دست تو است کوشش کن در عمل و در تهذیب قلب و در شکستن اقفال و رفع حجب که هزاران جوان که به افق ملکوت نزدیک ترند موفق می‌شوند و یک پیر موفق نمی شود... در این مخاطبه بین حبیب و محبوب و مناجات بین عاشق و معشوق، اسراری است که جز او و حبیبش کسی را بر آن راه نیست و امکان راه یافتن هم نمی باشد»(امام خمینی، 1378ش، ج17: 446- 447).

حضرت امام آثار و تألیفات فراوانی داشته و در رشته های گوناگون فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق، کتب و رسالاتی از خود به یادگار گذاشته اند، ولی علی رغم تسلط و احاطه به قرآن، چندان به تفسیر قرآن نپرداخته و جز چند بحث کوتاه در کتابهای سر الصلوة و آداب الصلوة که سوره های حمد، توحید و قدر را تفسیر نمود ه اند، اثر دیگری از ایشان موجود نیست. البته در لابه لای کتب فقهی، اصولی در تفسیر و استدلال به آیات الاحکام بحث های مفصلی از ایشان در دست هست و همچنین در سخنرانی ها و بیانیه های سیاسی اجتماعی به کرّات از قرآن بهره گرفته اند. البته ایشان در توجیه اقدام نکردن برای تفسیر قرآن در پاسخ به یکی از شاگردان خود می‌فرمایند(حاضری، 1389ش: 64). (تفسیر را کسی باید بنویسد که در زندگی فقط یک همّ داشته باشد و یک مقصد؛ من الآن در وضع کثرت به سر می‌برم و اشتغالات مختلفی دارم(رجایی، 1382ش، ج3: ص10).

شکی نیست که قرآن کریم در شکل­گیری دیدگاهها و آرای بنیان­گذار جمهوری اسلامی ایران در همه زمینه­ها اعم از گفتمان مقاومت، نقش اصلی را ایفا کرده است؛ این موضوع به روشنی از لابه لای آثار و نوشته­های به جا مانده از امام خمینی(ره) هویداست؛ شاید اشاره به یکی از سخنان و توصیه های آن حضرت به حوزه­های علمیه برای پی بردن به این موضوع کافی باشد؛ آنجا که در کتاب «جهاد اکبر» می­فرماید:«اگر بعضی از معممیین سربار حوزه­ها روی غرض ورزی­های شخصی و جلب منافع دنیوی به جان هم افتند، همدیگر را هتک کنند، تفسیق نمایند، هیاهو درست کنند، در تصدی بعضی امور با یکدیگر رقابت نمایند، سر و صدا راه بیندازند، به اسلام و قرآن خیانت کرده­اند؛ به امانات الهی خیانت ورزیده­اند. خدای تبارک و تعالی دین مقدس اسلام را به عنوان امانت به دست ما سپرده است؛ این قرآن کریم امانت بزرگ خداست؛ علما و روحانیون امانتدار الهی هستند، ووظیفه دارند این امانت بزرگ را حفظ نموده به آن خیانت نکنند؛ این یکدندگی­ها و اختلافات شخصی و دنیوی خیانت به اسلام و پیامبر بزرگ اسلام است»(امام خمینی، 1394ش: 19).

قرآن کریم؛ شالوده گفتمان مقاومت نزد امام خمینی

امام خمینی(ره) معتقد بودند که قرآن کریم باید در مرکز دایره مقاومت قرار گیرد و ایمان به قرآن مجید به عنوان منشور ابدی هدایت، واعتماد به ضروریات و شعایر و احکام دینی همچون نماز، روزه، زکات، حج و جهاد محورهای استواری برای وحدت عملی کلیه پییروان مذاهب اسلامی در برابر مشرکین و دشمنان دین هستند(امام خمینی، بدون تاریخ: 72). آن حضرت اعتقادات خود را در پاسخ به سوال خبرنگار روزنامه تایمز لندن این گونه بیان کردند:«اعتقادات من و همه مسلمین همان مسائلی است که در قرآن کریم آمده است و یا پیامبر اسلام(ص) و پیشوایان بحق بعد از آن حضرت بیان فرموده­اند که ریشه و اصل همه آنها عقاید – که مهمترین و با ارزشترین اعتقادات ماست- اصل توحید است(همان: 73)

از نظر امام خمینی(ره)، آموزه­های اصلی مقاومت را باید از لابه لای قرآن کریم جستجو، و با تمام وجود براساس آن عمل کرد تا در راهی که برای این منظور تدارک دیده شده، باتجربه و با توشه شد. حضرت امام در آثار خود ارتباط مفاهیم مقاومت را با قرآن کریم به وضوح بیان فرموده است که از تأثیر کتاب خداوند بر شکل­گیری گفتمان مقاومت نزد بنیان­گذار جمهوری اسلامی اشاره دارد: «حوزه­های علمیه و مراکز روحانیت را از دستبرد و نفوذ دشمنان اسلام و ایادی استعمار مصون و محفوظ بدارد. به نسل جوان روحانی و دانشگاهی و به عموم مسلمانان توفیق خودسازی، تهذیب و تزکیه نفس عنایت فرماید. ملت اسلام را از خواب غفلت، سستی و رخوت و جمود فکری برهاند، تا با الهام از تعالیم نورانی و انقلابی قرآن به خود آیند، به پا خیزند و در سایه اتحاد و یگانگی دست استعمار و دشمنان دیرینه اسلام را از کشورهای اسلامی قطع نمایند؛و به آزادی، استقلال، ومجد و عظمت از دست رفته خود نایل گردند...»(همان: 54).  حتی امام خمینی در تکمیل سخنانش آیه قرآنی را که مستقیماً به موضوع مقاومت و ایستادگی در برابر کافران و مشکلات اشاره دارد، ذکر فرموده است: « رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ»(بقره/ 250).

 در ادامه به مهمترین آیاتی از قرآن کریم که نقش اصلی را در زمینه شکل­گیری گفتمان مقاومت نزد امام خمینی ایفا کرده، اشاره می­شود(3):

6-1، فَاستَقِم کَما اُمِرتَ وَ مَن‏‎ ‎‏تابَ مَعَکَ (هود// 112)^[3]

می­توان از این آیه به عنوان یکی از مهمترین آیات مرتبط با گفتمان مقاومت و ایستادگی در برابر سختی­ها و ناگواری­ها و ناملایمات و حتی سرآمد آیات در این زمینه نام برد؛ خداوند در این آیه به وضوح یکی از اصول گفتمان مقاومت را یادآوری می­کند و از اهمیت بالای آن سخن به میان می­آورد. تفسیر این آیه در تفسیر نمونه چنین آمده است:« پس از ذكر سر گذشت پيامبران و اقوام پيشين و رمز موفقيت و پيروزى آنها و پس از دلدارى و تقويت اراده پيامبر از اين طريق در آيه بعد، مهمترين دستور را به پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى دهد و مى گويد: «استقامت كن همانگونه كه به تو دستور داده شده است » (فاستقم ). استقامت در راه تبليغ و ارشاد كن ، استقامت در طريق مبارزه و پيكار كن ، استقامت در انجام وظائف الهى و پياده كردن تعليمات قرآن كن . ولى اين استقامت نه به خاطر خوش آيند اين و آن باشد و نه از روى تظاهر و ريا، و نه براى كسب عنوان قهرمانى ، نه براى بدست آوردن مقام و ثروت و كسب موفقيت و قدرت ، بلكه تنها به خاطر فرمان خدا و آنگونه كه به تو دستور داده شده است بايد باشد (كما امرت ). اما اين دستور تنها مربوط به تو نيست ، هم تو بايد استقامت كنى «و هم تمام كسانى كه از شرك به سوى ايمان باز گشته اند و قبول دعوت الله نموده اند.» (و من تاب معك ). «استقامتى خالى از افراط و تفريط، و زياده و نقصان ، استقامتى كه در آن طغيان وجود نداشته باشد» (و لا تطغوا). «چرا كه خداوند از اعمال شما آگاه است ، و هيچ حركت و سكون و سخن و برنامه اى بر او مخفى نمى ماند» (مکارم شیرازی، 1374ش:ج9/258).

با رجوع به آثار امام خمینی(ره) می­توان مفاهیم موجود در این آیه را به وضوح درآنها پیدا کرد؛ مفاهیمی که زمینه شکل­گیری گفتمان مقامت نزد امام را فراهم آورده و شالوده این گفتمان در نزد رهبرکبیر انقلاب به شمار می­رود. برخی معتقدند که در صحیفه امام، واژه استقامت 43 مرتبه، واژه پایداری 16 مرتبه و واژه ایستادگی مجموعاً 33 مرتبه ذکر شده است(عیسی نیا، 1385ش: 127). برخی دیگر نیز این تعداد را 159 بار عنوان کرده اند. از نظر امام (ره) نباید در موضوع مقاومت سستی به خرج داد و باید در راه اهداف متعالی مستحکم بود و در این راه از هیچ کوششی دریغ نکرد. در صحیفه امام خمینی می­توان مفهوم این آیه را به وضوح مشاهده کرد تا جایی که می­توان حتی از آن به عنوان تفسیر این آیه نام برد؛ امام خمینی در صحیفه عیناً به این آیه اشاره فرموده­اند و چنین آورده­اند: «امر به رسول خدا-(ص) می­فرماید که استقامت داشته باشد در آن اموری که مأموری(امام خمینی، 1378ش، ج13: 462) و سپس در جای دیگری می­فرماید: «در یک سوره دیگری که سوره«هود» است وارد شده است که فاستقم کما امرت. اسلام می­خواهد که در مقابل کفر و زندقه و در مقابل ستم و ستمکاران ایستادگی بکنند»(همان، ج16: 75). این موضوع نشان می­دهد که حضرت امام(ره) در ایجاد شالوده گفتمان مقاومت، بیشتر از هر منبع دیگری به قرآن کریم نظر داشته است.

 جایی دیگر امام خمینی در تفسیر غیرمستقیم این آیه چنین آورده است: «استقامت معنایش این است که اگر گرفتاری­هایی پیدا شد در جهاد، اگردر جنگ­هایی که پیش می­آید برای یک ملتی که می­خواهد شرافتمند باشد...در مشکلات سستی نکند. این امر خداست. خدای تبارک و تعالی، که دفاع را بر همه ملت و برهمه مسلمین واجب کرده است... همان که امر فرموده است که دفاع کنید، به همه ملت­ها امر فرموده است که پایدار باشید، استقامت کنید»(امام خمینی، 1378ش، ج13: 463- 464). بنابر آنچه گفته شد، این آیه بیانگر شکل­گیری شالوده گفتمان مقاومت نزد رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بن مایه این گفتمان در نزد ایشان محسوب می­شود به طوری که با رجوع به همه دیدگاههایشان در این باب، ردپای این آیه را می­توان به وضوح مشاهده کرد.

‏‏6-2، کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئةً کَثیرةً بِاذنِ الله  والله مع الصّابرين.‏‎(بقره/ 249)^[4]

آیه مذکور یکی دیگر از آیات قرآنی است که اساس آن را مقاومت و ایستادگی در برابر دشمنان تشکیل می­دهد؛ قرآن کریم در این آیه به روشنی نسبت به پایداری مسلمانان در برابر دشمنان ترغیب کرده و نسبت به پیروزی آنها پس از پایداری و استقامت در راه خدا وعده داده است؛ در تفسیر این آیه چنین آمده است که:«خداوند داستان طالوت و جالوت و داوود را خاطر نشان مى‏كند، تا مؤمنين كه مامور به قتال با دشمنان دين هستند عبرت بگيرند و بدانند كه حكومت و غلبه همواره از آن ايمان و تقوا است، هر چند كه دارندگان آن كم باشند، و خوارى و نابودى از آن نفاق و فسق است، هر چند كه صاحبانش بسيار باشند، براى اينكه بنى اسرائيل كه اين داستان مربوط به ايشان است ما دام كه در كنج خمود و كسالت و سستى خزيده بودند مردمى ذليل و تو سرى خور بودند، همين كه قيام كرده و در راه خدا كارزار نمودند، كلمه حق را پشتيبان خود قرار دادند، هر چند كه افراد صادق ايشان در اين دعوى اندك بودند، و اكثرشان وقتى جنگ حتمى شد فرار كردند»(موسوي همدانی، 1374ش، ج2: 430).

اساس مقاومت در این آیه را ایمان واقعی به خداوند متعال و ثابت قدم بودن در این ایمان تشکیل می­دهد؛ این همان گفتمان مقاومت اسلامی و اساس آن است بنابراین هیچ نیرویی یارای مقابله با چنین ایمانی را ندارد؛ بنابراین باید در ایمان و تقوا خلوص نیت کامل داشت و پیروزی را از آن خدا دانست؛موضوعی که به وضوح در دیدگاهها و سخنان امام نیز بازتاب داده شده است. امام خمینی در جای جای آثار خود چنین نگرشی را بازتاب داده است؛ در صحیفه در همین معنا چنین آورده است:«باز سفارش می‌کنم که به خدا متکی باشید و برای همیشه زیر بار شرق و غرب نروید. مردم باید تصمیم بگیرند یا رفاه و مصرف­گرایی و یا تحمل سختی و استقلال(امام خمینی، 1378ش، ج21: 233). یک کشوری که برای خدا قیام کرده است، برای خدا هم پایدار می­ماند و برای خدا هم ادامه می­دهد(همان: ج13/ 124).

در واقع امام خمینی در این مطالب لازمه پیروزی و موفقیت را در خلوص نیت برای خداوند متعال و پایداری و مقاومت در برابر ناملایمات و دشمنان در این راه می­داند و معتقد است که اگر قیام برای خدا باشد وبرای خدا هم روی آن پافشاری شود و نتیجه آن را هم به خدا واگذار گردد، بدون شک هیچ گاه شکست نخواهد خورد؛ این همان گفتمان مقاومت در آثار امام خمینی است که قبل از هرچیز از قرآن کریم وام گرفته شده است.

از سوی دیگر امام در وصیت نامه الهی سیاسی خود نیز همین مفهوم را بازتاب داده است:« من اکنون به ملتهای شریف ستمدیده و به ملت عزیز ایران توصیه می‌کنم که از این راه مستقیم الهی که نه به شرق ملحد و نه به غربِ ستمگرِ کافر وابسته است، بلکه به صراطی که خداوند به آنها نصیب فرموده است محکم و استوار و متعهد و پایدارً پایبند بوده، و لحظه‌[ای‌]‌ از شکر این نعمت غفلت نکرده و دستهای ناپاک عمال ابرقدرتها، چه عمال خارجی و چه عمال داخلی بدتر از خارجی، تزلزلی در نیت پاک و اراده آهنین آنان رخنه نکند؛ و بدانند  که هرچه رسانه‌های گروهی عالم و قدرتهای شیطانی غرب و شرق اشتلم می‌زنند دلیل برقدرت الهی آنان است و خداوند بزرگ سزای آنان را هم در این عالم و هم درعوالم دیگر خواهد داد.  «إنَّه ولی النِّعَم وبِیدِه ملکوتُ کلِّ شیءٍ»(امام خمینی، 1368ش: ص6و7).

6-3،«فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذینَ لا یُوقِنُونَ.» (روم/ 60)^[5]

این آیه نیز یکی دیگر از آیات اساسی و زیرساخت قرآن کریم در باب گفتمان مقاومت محسوب می­شود که آشکارا به موضوع مقاومت در برابر ناملایمات و دشمنان اشاره کرده است؛ در واقع آیه بر قطعی بودن نتیجه مثبت مقاومت و پایداری و مثمرثمر بودنش در برابر مشکلات و دشمنان صحه می­گذارد و هرگونه تردید در زمینه بی نتیجه ماندن مقاومت را رد می­کند؛ در تفسير اين آیه چنین آمده است:« اين سوره با وعده‏اى از خدا آغاز شده، و آن اين است كه: به زودى امپراطورى روم كه در ايام نزول اين سوره از امپراطورى ايران شكست خورد، بعد از چند سال بر آن امپراطورى غلبه خواهد كرد، و بعد از ذكر اين وعده، منتقل مى‏شود به وعده‏گاه اكبر كه قيامت و يوم الوعدش گويند، روزى كه تمامى افراد و اقوام در آن روز به سوى خدا بازمى‏گردند، آن گاه به استدلال بر مسئله معاد پرداخته، سپس كلام را به آيات ربوبيت معطوف مى‏دارد و صفات خاصه خدا را برمى‏شمارد، و در آخر، سوره را با وعده نصرت به رسول گرامى‏اش ختم مى‏كند، و در فرا رسيدن اين وعده تاكيد بليغ نموده و مى‏فرمايد:" فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ‏- صبر كن كه وعده خدا حق است، و كسانى كه يقين ندارند تو را در كارت سست نسازند"»(موسوی همدانی، 1374ش، :ج16/ 232).

از لابه لای آثار و سخنان امام خمینی (ره)  چنین برمی­آید که آن حضرت از ابتدای مبارزات خود علیه مستکبرین و دشمنان، تقریبا چنین گفتمانی را سرلوحه کار خویش قرار داد و به همان نتیجه­ای هم رسید که خداوند نیز در قرآن نسبت به آن وعده داده بود. چنین گفتمانی در نزد امام خمینی به تمام معنای کلمه عینیت پیدا کرد و به اثبات رسید. آن حضرت علناً به خدایی بودن انقلاب اسلامی اشاره کرده­اند؛ انقلابی که در نتیجه مقاومت ها و مداومت­ها بر پیروی از کتاب خدا، ائمه معصومین و ایستادگی در برابر دشمنان شکل گرفت؛ در وصیت­نامه الهی سیاسی ایشان در همین مضمون آمده است:« ما می‌دانیم  که این انقلاب بزرگ که دست جهانخواران و ستمگران را از ایران بزرگ کوتاه کرد، با تأییدات غیبی الهی پیروز گردید .. بنابراین شک نباید کرد که انقلاب اسلامی ایران از همه انقلابها جدا است: هم در پیدایش و هم در کیفیت مبارزه و هم در انگیزه انقلاب و قیام. و تردید نیست که این یک تحفه الهی و هدیه غیبی بوده که از جانب خداوند منان بر این ملت مظلوم غارتزده عنایت شده است ..»(امام خمینی، 1368ش: 10).

امام(س) در سخنانشان بویژه وصیت نامه الهی، مردم و مسلمانان را به صبر،پایداری، مقاومت و استقامت دعوت می­کند تا به تبع همین آیه، از وعده­ای الهی خبر دهد که انتظارآنها را می­کشد: «و شما ای مستضعفان جهان و ای کشورهای اسلامی و مسلمانان جهان بپاخیزید و حق را با چنگ و دندان بگیرید و از هیاهوی تبلیغاتی ابرقدرتها و عُمال سرسپردة آنان نترسید؛ و حکام جنایتکار که دسترنج شما را به دشمنان شما و اسلام عزیز تسلیم می‌کنند از کشور خود برانید؛ و خود و طبقات خدمتگزار متعهد، زمام امور را به دست گیرید و همه در زیر پرچم پرافتخار اسلام مجتمع، و با دشمنان اسلام و محرومان جهان به دفاع برخیزید؛ و به سوی یک دولت اسلامی با جمهوریهای آزاد و مستقل به پیش روید که با تحقق آن، همة مستکبران جهان را به جای خود خواهید نشاند و همة مستضعفان را به امامت و وراثت ارض خواهید رساند. به امید آن روز که خداوند تعالی وعده فرموده است»(همان: 58).

از آنچه که گفته شد می­توان به این نتیجه رسید که در اندیشه‌های سیاسی حضرت روح‌الله گفتمان مقاومت در تداوم و همیشگی بودن مبارزه و در قالب استکبارستیزی و مبارزه با شرک و کفر و الحاد بر اساس آموزه‌های قرآنی مبارزه‌ای مداوم و همیشگی و مربوط به همه اعصار و زمان‌ها است. منطق مقاومت در نگاه و اندیشه سیاسی امام راحل بر اساس اصول  بنیادینی نظیر«سازش ناپذیری»، «فراگیری، همگانی و مردمی کردن مقاومت»، «تأکید بر وحدت کلمه در بین آحاد مردم و خاصه مسئولان»، «دشمن شناسی»، «باور قلبی و ایمانی به پیروزی و نصرت الهی»، «سازش ناپذیری در تمامی سطوح و عرصه‌ها»،و مواردی از این قبیل بنا نهاده شده است که همه این محور‌ها و شاخصه‌ها دارای مستند بوده ولی به لحاظ اختصار از درج آن‌ها خودداری شده است(متولیان، 1398ش).

این بخش از گفتمان مقاومت امام خمینی که بارها در دیدگاهها و نظرات خود به آن اشاره کردند و مسلمانان را نسبت به آن ترغیب کرده­اند، نیز از قرآن کریم نشأت گرفته است و می­توان تفسیر چنین آیاتی را از لابه لای متون سراسر معنادار و تاثیرگذار امام خمینی در این خصوص مشاهده کرد.

4-6، «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّهِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فی‌ سَبیلی‌ وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتی‌ تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّهِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ.»((سوره ممتحنه/ 1)^[6]

این آیه نیز گویای یکی دیگر از مفاهیم اساسی و مؤلفه­های بنیادین گفتمان مقاومت اسلامی است مبنی بر اینکه در این راه نباید با دشمنان راه سازش در پیش گرفت چرا که چنین موضوعی از عدم ایمان قلبی نشأت می­گیرد؛ ایمانی که خداوند همواره بر قلبی بودن و یک رنگ بودن آن تاکید فرموده است. در تفسير اين آیه چنین آمده است:« از زمينه آيات استفاده مى‏شود كه بعضى از مؤمنين مهاجر در خفا با مشركين مكه رابطه دوستى داشته‏اند، و انگيزه‏شان در اين دوستى جلب حمايت آنان از ارحام و فرزندان خود بوده، كه هنوز در مكه مانده بودند. اين آيات نازل شد و ايشان را از اين عمل نهى كرد... رواياتى هم كه در شان نزول آيات وارد شده اين استفاده را تاييد مى‏كند، چون در آن روايات آمده كه حاطب بن ابى بلتعة نامه‏اى سرى به مشركين مكه فرستاد، و در آن از اينكه رسول خدا (ص) تصميم دارد مكه را فتح كند به ايشان گزارش داد، و منظورش اين بود كه منتى بر آنان گذاشته و بدين وسيله ارحام و اولادى كه در مكه داشت از خطر مشركين حفظ كرده باشد. خداى تعالى اين جريان را به پيامبر گرامى‏اش خبر داد»(موسوی همدانی، 1374ش: 19/ 388).

چنانکه پیداست در این آیه به یکی از آفات گفتمان مقاومت و یکی از جوانب منفی در این زمینه اشاره شده است و آن هم سازش پنهانی با مخالفان و دشمنان است که قرآن در این آیه نسبت به آن نهی کرده است؛ موضوعی که در شرایط کنونی نیز به خوبی می­توان آن را ملاحظه کرد؛ جایی که برخی از رژیم های فعلی در حاشیه خلیج فارس همین روند را دنبال کرده­اند و سودای ناکارآمد کردن مقاومت مسلمانان در برابر رژیم اشغالگر قدس را در سرمی­پرورانند. امام در همین راستا بارها هشدار دادند و این موضوع را به مسلمانان گوشزد کردند؛ اساس چنین گفتمانی را باز هم آیات قرآنی تشکیل می­دهد. ایشان در این باره فرموده است:« و ملت ما بلکه ملتهای اسلامی و مستضعفان جهان مفتخرند به اینکه دشمنان آنان که دشمنان خدای بزرگ و قرآن کریم و اسلام عزیزند، درندگانی هستند که از هیچ جنایت و خیانتی برای مقاصد شوم جنایتکارانه خود دست نمی‌کشند و برای رسیدن به‌ ریاست و مطامع پست خود دوست و دشمن را نمی‌شناسند. و در رأس آنان آمریکا این تروریست بالذات دولتی است که سرتاسر جهان را به آتش کشیده و هم پیمان او صهیونیست جهانی است که برای رسیدن به مطامع خود جنایاتی مرتکب می‌شود که قلمها از نوشتن و زبانها از گفتن آن شرم دارند؛ و خیال ابلهانه«اسرائیل بزرگ»! آنان را به هر جنایتی می‌کشاند. و ملتهای اسلامی و مستضعفان جهان مفتخرند که دشمنان آنها حسین اردنی این جنایت پیشه دوره گرد، وحسن و حسنی مبارک هم‌آخور با اسرائیل جنایتکارند و در راه خدمت به امریکا و اسرائیل از هیچ خیانتی  به ملتهای خود رویگردان نیستند. و ما مفتخریم که دشمن ما صدام عفلقی است که دوست و دشمن او را به جنایتکاری ونقض حقوق بین المللی و حقوق بشر می‌شناسند و همه می‌دانند که خیانتکاری او به ملت مظلوم عراق و شیخ نشینان خلیج،‌ کمتر از خیانت به ملت ایران نباشد»(امام خمینی، 1368ش: 7).

چنانکه ملاحظه می­شود این بخش از گفتمان مقاومت اسلامی هم در سخنان و آثار امام خمینی کاملا هویداست؛ امام به تبع قرآن کریم به همین موضوع در آثار خود بویژه وصیت نامه الهی خود اشاره کرده و نسبت به سازش پنهانی با دشمنان هشدار داده است؛ آن حضرت حتی در وصیت­نامه خود نام افرادی که از راه مقاومت منحرف شدند را نیز ذکر کرده و از این موضوع به عنوان یکی از آفات مقاومت مردم و مسلمانان در برابر رژیم صهیونیستی سخن به میان آورده است. از سخنان و وصیت­های امام خمینی(ره) چنین برمی­آید که اگر برخی از رژیم­های عربی راه سازش با دشمن صهیونیستی را در پیش نمی­گرفتند و همانند دیگر مسلمانان راه مقاومت در پیش می­گرفتند، قطعاً اوضاع به اینجا کشیده نمی­شد در حالی که ملت ایران با استناد به همین دیدگاهها بود که توانست در برابر طاغوتیان و کشورهای مستکبری که به فکر ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران بودند، به پیروزی بزرگ و الهی برسد.

بنابرآنچه گفته شد عدم سازش چه از نوع پنهانی و چه علنی آن یکی دیگر از بخش­های گفتمان مقاومت اسلامی محسوب می­شود که در آیات قرآنی به وضوح تبیین شده است؛ حضرت امام خمینی هم با وام­گیری این موضوع از لابه لای کتاب خداوند، به ترویج آن در جوامع اسلامی همت گماشت و راه گسترش آن را هموار نمود.

یادداشت­ها

1-    با توجه به اینکه بیشتر عناصر گفتمان مقاومت در نزد امام خمینی(ره) در صحیفه و وصیت­نامه سیاسی الهی ایشان آمده، بنابراین از این دو منبع بیشتر استفاده شده و این دو منبع در این تحقیق  اساس کار بوده است.

2-    در ترجمه آیات، از ترجمه فولادوند استفاده شده است.

3-    گفتنی است حضرت امام خمینی(ره) در آثار و سخنرانی­هایشان به آیات بسیاری از قرآن کریم در باب موضوع مقاومت استناد جسته­اند که ذکر همه آنها در این مقاله نمی­گنجد بنابراین سعی شده است به اصلی­ترین وعيني­ترین نمونه­هایی از آیات قرآنی که اساس گفتمان مقاومت اسلامی در کتاب خداوند محسوب می­شود و در شکل­گیری گفتمان مقاومت نزد امام تأثیر بسزایی داشته، اشاره شود.

نتیجه­گیری

با واکاوی گفتمان مقاومت و عناصر تشکیل­دهنده آن در آثار امام خمینی(ره) به این نتیجه می­رسیم که منابع و عناصر مختلفی در شکل­گیری چنین گفتمانی نزد امام نقش داشته است که مهمترین آنها بدون شک آموزه­های وحیانی قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) بوده است و می­توان مواردی نظیر عقلانیت، عدالت و ظلم­ستیزی وحمایت از مظلومان جهان را نیز به این موضوع اضافه کرد ولی با این حال نقش قرآن در این زمینه بیشتر از هر مؤلفه دیگری بوده است.

قرآن سرمنشأ و شالوده شکل­گیری گفتمان مقاومت نزد امام خمینی(رع) بوده است به طوری که ایشان با الهام از آیات مقاومت در قرآن - که معتقد بودند مهجور مانده-  توانست گفتمان مقاومت را در جوامع اسلامی و از لابه لای انقلاب اسلامی نهادینه کند و با کمک همان آیات مقاومت، زمینه پیروزی انقلاب اسلامی را براساس همین گفتمان فراهم آورد بنابراین گفتمان مقاومت در نگاه و اندیشه سیاسی امام راحل که از قرآن کریم وام گرفته شده، بر اساس اصول  بنیادینی نظیر«سازش ناپذیری»، «فراگیری، همگانی و مردمی کردن مقاومت»، «تأکید بر وحدت کلمه در بین آحاد مردم و خاصه مسئولان»، «دشمن شناسی»، «باور قلبی و ایمانی به پیروزی و نصرت الهی»، «سازش ناپذیری در تمامی سطوح و عرصه‌ها»،و مواردی از این قبیل بنا نهاده شده است.

مقاومت براساس دستور مستقیم خداوند و بدون افراط و تفریط و فاقد طغیان، صبر و مداومت در راه مقاومت با دشمنان، ثمره دادن  قطعی وعده الهی و ثبات قدم در این راه و سازش ناپذیری چه از نوع سری و علنی آن مهمترین بخش­های گفتمان مقاومت را تشکیل می­دهد که منشأ مستقیم آن قرآن کریم است و امام خمینی نیز آنها را از کتاب خداوند وام گرفته است.

شالوده گفتمان مقاومت نزد امام خمینی(ره) از انس زیاد ایشان به قرآن کریم که هیچ­گاه - حتی در شرایط بسیار سخت-  آن را از خود جدا نمی­کردند، نشأت می­گیرد.

کتاب­نامه

امام خمینی، جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، تهران: مرکز فرهنگی پژوهشی معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه.، 1394ش.

امام خمینی، ره عشق، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1368ش.

امام خمینی، صحیفه امام، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.

امام خمینی، روح الله، قرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی (س)، تبیان آثار موضوعی، دفتر سیزدهم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، 1382ش.

امام خمینی، قرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1377ش.

امام خمینی ، وصیت­نامه الهی سیاسی حضرت امام خمینی(س)، تهران، ساختمان قدیم مجلس شورای اسلامی، 1368ش.

امام خمینی، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385ش.

حاضری، مهدی (1389ش)، قرآن از منظر امام خمینی(س)، مجله حضور، شماره 72، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، موسسه چاپ و نشر عروج، صص 64- 95.

طاهرزاده، اصغر(1398ش)، برکات مقاومت؛ امام خمینی و مکتب مقاومت در دوران معاصر، مجله پاسدار اسلام، تیر و مرداد 1398ش، شماره 449 و 450، از 22 تا 24.

عیسی­نیا، رضا(1385ش)، امام و ادبیات پایداری، پژوهشنامه متین، دوره 8، شماره 30، صفحه 143- 121.

مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه،تهران: دارالکتاب الاسلامية، 1374ش.

موسوی همدانی، سید محمد باقر (1374ش)؛ ترجمه تفسير الميزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

میرقادری، سید فضل الله، کیانی، حسین (1391ش)، بن مایه­های ادبیات مقاومت در قرآن، فصلنامه متون مطالعات ادبی متون اسلامی، دوره 1، شماره 1، تابستان 1391، صفحه 69 تا 97.

ناظمی اردکانی، مهدی، خالدیان، صفرعلی(1397ش)، مؤلفه­های فرهنگی گفتمان مقاومت اسلامی در جهان اسلام، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال هفتم، شماره 2، پیاپی 26، تابستان 1397ش صفحه 59- 86.

منابع اینترنتی

امام خمینی، حدیث بیداری، تاریخ استفاده: 29/ 10/ 1398: در دسترس در لینک زیر:

https://tavalod.blog.ir/1391/10/07/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8

امام خمینی، روح الله (1382ش)، قرآن کتاب هدایت از دیدگاه امام خمینی(س)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تبیان: آثار موضوعی؛ دفتر سیزدهم، در دسترس در آدرس زیر:

http://www.ima-khomeini.ir/fa/c78_123010

امینی، علی اکبر (1394ش)، گفتمان چیست؟، سایت راسخون، تاریخ استفاده 26/ 11/ 1398ش، در دسترس در لینک زیر:

https://rasekhoon.net/article/show/1077713/%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA

رجایی، غلامعلی(1382 ش)، برداشت هایی از سیره امام خمینی(س)، تهران: موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(س)، موسسه چاپ و نشر عروج، تاریخ استفاده، 26/ 10/ 1398ش، در دسترس در آدرس زیر:

http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_65980/%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D9%87%29

محمدی، رمضان (1393ش)، پیامبر(ص)، اسوه صبر و استقامت، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سایت بلاغ، تاریخ استفاده: 22/10/ 1398ش، در دسترش در لینک زیر: https://www.balagh.ir/content/814

متولیان، سید عیدالله، منطق مقاومت در سیره و اندیشه امام خمینی(ع)، روزنامه جوان، 1398ش،  در دسترس در لینک زیر:

 https://www.javann.ir/0041TD     

مفیدنژاد، مرتضی (1391ش)، گفتمان مقاومت؛ واقعیت یا رؤيا، تاریخ استفاده: 25/ 11/ 98ش، قابل دسترس در لینک زیر:

http://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=20780

هدایتی، برات محمد، بررسی نظریه مقاومت در قرآن، دفتر حفظ و نشر حضرت آیت الله العظمی خامنه­ای،1398ش،  تاریخ استفاده: 26/ 10/ 1398، در دسترس در لینک زیر:

                        http://farsi.khamenei.ir/others-note?id

جدول شماره(1)

جدول شماره (2)

جدول شماره(3): نام های دیگری که برای قرآن کریم در وصیت نامه امام خمینی ذکر شده است.

جدول شماره (4): آیاتی که به آنها در وصیت نامه امام اشاره شده است