آیت الله دكتر محمد صادقی تهرانی، از مفسران و فقیهان ارجمند معاصر است كه تفسیرگران سنگ «الفرقان» ایشان، یكی از چند تفسیر ممتاز و در خور توجه سده اخیر در جهان اسلام به شمار می آید. آثار و تألیفات گوناگون استاد بالغ بر ده ها اثر بوده كه به دلیل تخصص ویژه ایشان در قرآن شناسی بسیاری از این آثار در ارتباط با زمینه های گوناگون قرآنی می باشد؛ چنان كه دیگر آثار ایشان در زمینه های فقهی و كلامی و فلسفی و جز آن نیز دارای لون و صبغه قرآنی است؛ چنان كه كتاب «تبصرة الفقهاء» ایشان را می توان یك دوره بازنگری تطبیقی كامل ابواب فقهی بر محور قرآن به شمار آورد.
استاد صادقی به جدّ روش تفسیر قرآن به قرآن را باور داشته و با تكیه و اعتماد اصلی بر قرآن، منابع دیگر دینی را با نگاه نقادانه نگریسته و به همین دلیل در برخی موارد دیدگاه های ویژه ای از سوی ایشان ارائه شده است.
ایشان در كنار تفسیر، از ده ها سال پیش در زمینه مطالعات تطبیقی ادیان نیز تلاشهای علمی گسترده ای داشته و افزون بر مطالعات و تألیفات متعدد در این زمینه با حضور و اقامت چند ساله در كشورهای عربی ـ اسلامی گفت و گوهای بسیاری با عالمان دیگر ادیان نیز داشته است.
آثار ایشان در زمینه مطالعات تطبیقی ادیان، شامل كتابهای: عقائدنا، المقارنات، رسول الاسلام فی الكتب السماویة، بشارات عهدین، مسیح از نظر قرآن و انجیل و… می باشد؛ افزون بر مطالب ارزشمندی كه در این زمینه در تفسیر «الفرقان» ذیل آیات مربوطه دیده می شود. مجموعه آثار یادشده كه هر یك به بعدی از ابعاد مختلف ادیان ابراهیمی و آموزه های آن پرداخته، نشان از مطالعات جامع و آگاهی ژرف و گسترده نویسنده در این زمینه دارد.
فصلنامه پژوهشهای قرآنی كه در گذشته نیز از محضر ایشان بهره جسته و در مقالاتی نیز به بررسی و نقد و سبك شناسی تفسیر «الفرقان» پرداخته است1 اینك پرسشهایی در مقوله ادیان و روابط متقابل آنها با یكدیگر از نگاه قرآن با استاد در میان نهاده است. آنچه می نگرید پاسخهای ایشان است كه هر چند گزیده و كوتاه، اما راهگشا و رهنمون ارائه شده است. با سپاس فراوان از محضر ایشان، پرسشهای ما و پاسخهای ایشان را بی هیچ گونه ویرایشی می خوانید:
٭ فلسفه تعدد ادیان و شرایع و تجدید نبوتها از دیدگاه قرآن چیست؟ آیا تفاوت استعداد بشر یا تغییر مصالح و مفاسد، در زندگی و یا تفاوت درجات تجربه های دینی انبیا كه عرفا از آن به كشف تعبیر می كنند، نقش داشته است؟

استاد صادقی: اصولاً دین خدا واحد و شرایع آن متعدد است؛ چنان كه در آیاتی مانند «شرع لكم من الدین ما وصّی به نوحاً و الّذی أوحینا إلیك و ما وصّینا به إبراهیم و موسی و عیسی أن أقیموا الدّین و لاتتفرّقوا فیه…» دین همان طاعت از خداست، لكن پنج شریعت كه نشأت گرفته از دین می باشند گرچه در اصول مبانی عقیدتی و اخلاقی یكسانند، ولی در چهره و زمان حاكمیت دین ویژه، فرقهایی با هم دارند. و این تفاوتها از نظر زمینه فكری و كشش عقلانی نبوده است، بلكه این خود آزمایشی نسبت به مكلفان بوده، چنان كه آیاتی مانند «لكلّ جعلنا منكم شرعة و منهاجاً لیبلوكم فی ما آتاكم فاستبقوا الخیرات…» نصی بر این حقیقت است كه: اختلاف این پنج شریعت بر مبنای آزمون مكلفان بوده، و چنان كه در هر یك از این شرایع ربانی تناسخهایی درونی وجود داشته، نسبت به یكدیگر نیز تناسخهایی داشته اند، تا شریعت قرآن كه آخرین و پربارترین شرایع مقدسه الهیه تا پایان زمان تكلیف است، و قرآن كه رهبری كل جهانیان را تا پایان جهان به عهده دارد بیانگر كل نیازهـای مكلفـان در طول و عرض جهـان باشد.
نخستین شریعت ربانی كه در صحف نوح منعكس است با شریعت ابراهیم تفاوتی چندان ندارد و كمتر از آن، تفاوت بسیار كمرنگ شریعت انجیل با تورات است. و در میان این شرایع پنجگانه تنها تورات و قرآن است كه بسیار مفصل تر از شرایع دیگر می باشد. و اصولاً تناسخهای درونی و برونی شرایع، چنان كه بر مبنای آزمون مكلفان است، دارای سیاست گام به گام تربیتی و تكاملی می باشد كه در مرحله پایانی وحی قرآنی وقفه صد درصد و بدون استثنا تا پایان زمان تكلیف داشته است.
مثلاً در موارد معدودی از تناسخهای قرآنی مانند حرمت ازدواج مردان مسلمان با زنان كافر در آغاز هجرت به مدینه، می بینیم كه در آخرین سوره مدنی، مائده، ازدواج زنان كتابی با مردان مسلمان حلال شده است. و یا ازدواج ناهمسان كه در سوره نور كلاً تحریم شده بود در سوره مائده همسان نابسامانش نیز حرام شده است كه بر مبنای آیه نور، مرد پاك با زنان ناپاك، و زن پاك با مرد ناپاك نباید ازدواج كنند و تنها ازدواج ناپاكان با یكدیگر حلال بوده است، ولی در سوره مائده با لفظ «محصنین» و «محصنات» این ازدواج نابسامان هم حرام شده كه خود مانعی است اكید و تكاملی برای حرمت زنا. و در سوره بقره هم ازدواج مردان مسلمان هر چه باشند با زنان مشرك تحریم گردیده با آن كه در سوره نور، ازدواج مردان مسلمان زناكار با زنان مشرك تجویز شده بود.
و در جمع چنان كه اشاره شد تناسخ در شرایع، چه درونی اش و چه برونی اش، بر مبنای آزمون و تكامل و مانند اینهاست.

٭ تردیدی نیست كه قرآن، ادیان ابراهیمی را دارای منشأ و خاستگاه واحد معرفی می كند و آموزه های اصلی آنها را نیز یكی می داند. آیا این همسویی می تواند دلیل بر این باشد كه این ادیان در عرض یكدیگر نجات بخش هستند و در نتیجه هر كدام را بپذیریم در آخرت به فلاح و رستگاری می رسیم؟

استاد صادقی: این شرایع بر مبنای تناسخ برونی در عرض هم نیستند، بلكه در هر زمانی یكی از شرایع پنجگانه حاكم است. آری اگر از روی قصور و یا تقصیر، كسانی بر شرایع گذشته باقی بمانند، اهل نجاتند، و آیاتی مانند «إنّ الّذین آمنوا والّذین هادوا و النصاری و الصابئین من آمن بالله و الیوم الآخر فلهم أجرهم عند ربّهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» و نیز آیاتی همانندش، محور اصلی را ایمان بالله و الیوم الآخر دانسته، كه اگر تقصیری هم خالی از عناد نسبت به عدم پذیرش شریعت پس از خود داشته اند، چون خالی از عناد بوده و بر مبنای عادت بر شریعت خود باقی مانده اند، اگر طبق آن شریعت عمل می كرده اند، بالأخره اهل نجاتند.

٭ در صورتی كه بعد از نبوت پیامبراكرم(ص)، تنها اسلام را دین نجات بخش بدانیم و پیروان ادیان دیگر را كه عذری در نپذیرفتن اسلام ندارند مستحق عذاب و كیفر اخروی بدانیم، آیات 62 سورهٌ بقره و 69 سورهٌ مائده را كه ظهور در نجات پیروان ادیان با فرض ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح دارند، چگونه توجیه كنیم2؟

استاد صادقی: پاسخ این سؤال مفصلاً داده شد و آیاتی مانند آنچه اشاره كردیم نیز بر این حقیقت گواه است كه تنها ایمان بالله و الیوم الآخر و عمل شایسته ایمان است كه در كل نجات بخش می باشد، ولی در صورت روشن بودن حقانیت وحیانی شریعت بعدی، به ویژه شریعت اسلام، باقی ماندن بر شریعت قبلی خود كفر و بی ایمانی است كه هرگز پذیرفته نیست؛ زیرا همان خدایی كه شریعت گذشته را واجب كرده همو آن را نسخ نموده.
آری ما منكر تفاوت بین اینان و مشركان نیستیم كه اینان، گر چه بر خلاف حكم خدا شریعت بعدی را نپذیرفته اند، ولی بالأخره به شریعتی ربّانی پایبند بوده اند كه طبعاً عذابشان كمتر از مشركان است؛ گرچه شایسته بهشت نیستند.

٭ متون دینی ادیان ابراهیمی در كدام یك از زمینه های چهارگانه معارف، اخلاق، تشریع و تـاریخ، بیشترین همسویی، و در كدام زمینه هـا كمترین همسویی را دارند؟

استاد صادقی: همسویی اندك شرایع ابراهیمی در بُعد تاریخ، و بیشترش در ابعاد دیگر است. و چون تورات و انجیل، تحریف شده اند، همسویی شریعت ابراهیم و شریعت اسلام با آن دو كمتر به چشم می خورد؛ زیرا این دو هرگز مورد تحریف واقع نشده اند. و بر همین مبنا هم صاحبان كل شرایع پس از شریعت ابراهیم، مأمور شده اند كه روش عقیدتی و اخلاقی و بخش مهمی از شریعت احكامی ابراهیم را دنبال كنند.

٭ شما در كتاب «عقائدنا» 3 چون در صدد اثبات برتری قرآن بر عهدین بوده اید كوشیده اید از تعبیرات و عبارات عهدین نهایت استفاده را برای تضعیف آموزه های آن دو در قبال آموزه های قرآن بكنید؛ در همین راستا كنایه، استعاره و مجاز را در تعبیرات عهدین نادیده گرفته اید. آیا می توان با حمل تعبیرات موجود در عهدین، بر كنایه و مجاز، چنان كه در قرآن نیز صورت می گیرد، نوعی اشتراك و همسویی میان قرآن و عهدین را نتیجه گرفت؟
استاد صادقی: تا آنجا كه ممكن است كنایه ها و مجازات روشن را توجیه كرده ایم، ولی نص و ظاهر بر خلاف حقیقت را نمی توان توجیه كرد؛ مانند تثلیث، ابن الله، صلیب، تحمل گناهان دیگران، اعجاز شراب سازی مسیح و مانند آن و غلطهای عهدین.

٭ آیا فهم متون ادیان، از قواعد مشترك پیروی می كند، یا فهم هر یك از متون، قواعد ویژه خود را دارد؟

استاد صادقی: فهم متون ادیان، بر مبنای لغات مفهوم خود ادیان است؛ با توجه به اصطلاح زمان نزول آنها كه معنای همگانی و همه زمانی دارد، و تحول لغت، هرگز نه بر آن معانی چیزی باید بیفزاید و نه كم كند؛ به ویژه متن قرآنی كه از نظر معنی و لغت برای كل زمانها تا انقراض تكلیف، حجتی وحدانی است. و قراءتهای گوناگون بر اثر پیش فرض ها و انتظارات و تصورات غیر مطلق خود، تحمیلاتی است بر متن دینی قرآنی.

٭ عوامل ستیزه جویی پیروان ادیان ابراهیمی چیست، و قرآن در این زمینه بر چه انگیزه ها و عواملی تكیه می كند؟

استاد صادقی: عوامل ستیزه جویی آنان تحریفها و كم و زیادهایی است كه در اثر قصور یا تقصیر یا عناد شرع مدارانی شرع ندار تحقق یافته، كه به گمان شرعی بودن عقیده یا حكمی با حكم و عقیده دیگری كه در شرایع الهیه است معارضه می كنند. كه دین بر ضد دین قیام كرده؛ دین نخست، بی دینی است كه با چهره دینی، با دین حقیقی، بدتر از بی دینان رسمی به معارضه با دین حقیقی ربانی پرداخته اند.

٭ آیا در درون آموزه های ادیان مطالبی هست كه موجب تفرقه و ستیزه جویی شود؟ و آیا می توان با تكیه بر آموزه های مشترك از ستیزه جویی جلوگیری كرد؟

استاد صادقی: با آموزه های مشترك وحیانی حقیقی، بخش زیادی از ستیزه جویی ها میان ادیان برطرف می شود؛ چنان كه آیاتی از قبیل: «قل تعالوا إلی كلمة سواء بیننا و بینكم أن لانعبد إلاّ الله…» كه همگامی در این گونه عقیده های همسان، اختلافات متشرعین به شرایع گوناگون را بسیار می كاهد. تحریفات اصلی را كه بر خلاف فطرت، عقل و وحی حقیقی ربانی است كنار بگذاریم، می ماند اختلافاتی بسیار كم و كمرنگ كه میان متشرعان به هر یك از شرایع در درون نیز موجود است، و این موفقیت، بر مبنای شورایی شایسته و بدون تعصب از شرع مداران حقیقی قابل تحقق است.
و آیاتی مانند «واعتصموا بحبل الله جمیعاً» با پیوند دو جمع، عصمت علمی وحیانی را تثبیت كرده؛ نخست جمیع وحی حقیقی ربانی، سپس در بعد محوری شورای شایسته میان شرع مداران حقیقی.