تنزيه و تشبيه :اصطلاحى عرفانى به معناى جمع ميان تنزيه و تشبيه در معرفت الهى و پرهيز از تنزيه و تشبيه صِرْف
تنزيه، مصدر باب تفعيل از ريشه «ن ـ ز ـ ه» و به معناى دور ساختن چيزى، از امور ناپسند و قبيح است.[1] تشبيه نيز مصدر باب تفعيل از ريشه «ش ـ ب ـ ه» و به معناى مانند كردن چيزى به چيزى در اوصاف و كيفيات است.[2] در اصطلاح متكلمان مراد از تنزيه، دور دانستن خداوند از اوصاف خلق، به ويژه انسان[3]، و مراد از تشبيه، مانند كردن خدا به خلق، و عمدتا انسان در اوصاف و كيفيات[4] است. عارفان برخى مراتب تنزيه خدا را «تسبيح» (=>تسبيح) و برخى مراتب را «تقديس» (=>تقديس) ناميده اند.[5] در اصطلاح ملل و نحل، قائلان به تشبيه را مشبِّهه يا مجسِّمه (=>تشبيه) و قائلان به تنزيه را منزِّهه يا اهل تنزيه مى گويند.[6]تنزيه و تشبيه به صورت تركيب عطفى، اصطلاحى عرفانى است كه بر جمع ميان تنزيه و تشبيه در باب معرفت الهى تأكيد مى ورزد و تنزيه صِرف را مانند تشبيه صِرف مردود مى داند.[7] در اين مقاله به تنزيه و تشبيه بر اساس همين اصطلاح توجه مى شود.قرآن كريم درباره خداوند از دو واژه تشبيه و تنزيه استفاده نكرده است؛ ولى اين اصطلاح برگرفته از قرآن اند، زيرا دسته اى از آيات با تعابيرى چون «سُبحانَ» و «تعالى» و «قدّوس»:«سُبحـنَهُ وتَعــلى عَمّا يَصِفون» (انعام/6،100)،«سُبحـنَهُ وتَعــلى عَمّا يَقولونَ عُلُوًّا كَبيرا» (اسراء/17،43)، «سُبحـنَ اللّهِ عَمّا يَصِفون» (مؤمنون/23،91 و نيز صافّات/37، 159، 180)، «هُوَ اللّهُ الَّذى لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ المَلِكُ القُدّوسُ» (حشر/59،23 و نيز جمعه/62، 1) و ... خدا را از هر گونه نقص، كمال محدود و اوصافى كه مشركان و ديگر انسان هاى محجوب و محدود براى او قائل اند دور دانسته اند و در عين حال دسته اى ديگر از آيات اوصافى را كه براى انسان ها نيز به كار برده، براى وى اثبات كرده است؛ مانند قدرت: «و هُوَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَدير» (روم/30،50)، علم: «و هُوَ بِكُلِّ شَى ءٍ عَليم» (حديد/57،3)، اراده: «فَعّالٌ لِما يُريد» (بروج/85،16)، سمع: «لَقَد سَمِعَ اللّهُ» (آل عمران/3،181)، بصر: «واللّهُ بَصيرٌ بِما يَعمَلون» (بقره/2،96)، تكلّم: «و كَلَّمَ اللّهُ موسى تَكليما» (نساء/4،164) و حيات: «اللّهُ لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ الحَىُّ القَيُّومُ». (بقره/2،255)اهل معرفت به اقتضاى ادله عقلى و نقلى كه تشبيه را نفى و تنزيه را ثابت مى كنند بر اين باورند كه نه خداوند شبيه چيزى است و نه چيزى شبيه خداوند؛ ولى علم به خداوند مقتضى جمع بين تنزيه و تشبيه است و تنزيه صِرف و تشبيه صِرف خداوند، تحديد اوست[8]، زيرا تنزيه يا تنها از نقايص امكانى است يا از نقايصِ امكانى و كمالات انسانى هر دو و هر يك از اين دو مستلزم تحديد و تقييد خداست، چون شخص تنزيه كننده، حق را از جميع موجودات به طور مطلق ممتاز دانسته، ظهور وى را در بعضى از مراتب كه مقتضى تنزيه اند، مانند عقول و مجردات، پذيرفته و در بعضى ديگر كه مقتضى تشبيه اند، مانند حيات، علم، قدرت، سمع و بصر، انكار مى كند، در حالى كه همه موجودات، در ذات و وجود و كمالات، مظاهر حق اند و او در آن ها ظاهر شده و برايشان تجلّى كرده است. او با همه است هرجا كه باشند: «و هُوَ مَعَكُم اَينَ ما كُنتُم» (حديد/57،4)، بنابراين منزِّه صِرف، نسبت به واقع يا جاهل است يا عالم. در صورت نخست، جاهلانه حق را در بعضى از مراتب مقيد ساخته و در صورت علمْ آنچه را كه خدا و رسولان وى برحسب مقام جمع و تفصيل ثابت كرده اند نفى كرده است.البته علم به خداوند، تنها در صورتى مقتضى جمع بين تنزيه و تشبيه است كه از ناحيه خود وى باشد (نه از ناحيه عقل و خيال)[9] و گرنه در موطن عقل، تنزيه و در مقام تنزّل حق به مرتبه خيال، تشبيه صورت مى گيرد.[10]در آيه 11 شورى/42، پس از آنكه با جمله «ليس كمثله شى ء» ـ با فرض زايد بودن «كاف» در «كمثله» ـ خداوند از داشتن مثل تنزيه شده، بدون فاصله با جمله «و هُوَ السَّميعُ البَصير» ، در داشتن سمع و بصر به خلق تشبيه شده است. البته با فرض غير زايد بودن «كاف»، جمله نخست تشبيه و جمله بعدى تنزيه است، زيرا در اين صورت مفاد عبارت نخست آن است كه مانند مِثل خدا چيزى نيست، پس براى خدا مِثلى - كه همان انسان كامل و مظهر اتم اسماء و صفات خداست - اثبات و وجود مثل از آن مثل نفى شده است و مفاد عبارت دوم با توجه به مقدّم شدن ضمير «هُوَ» و همراهىِ خبر آن با الف و لام تعريف كه حصر را مى رساند، آن است كه در حقيقت سمع و بصر فقط از آن خداست نه غير او.[11]تشبيه در آيه «فَاَينَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجهُ اللّه» (بقره/2،115) نيز تجلّى يافته است، زيرا «ثَمّ» ظرف و «وجه الله» ذات و حقيقت خداست. نمونه اين تشبيه در سخنان رسول خدا صلى الله عليه و آله هم آمده است؛ مانند اينكه فرمود: خدا را به گونه اى عبادت كن كه گويا او را مى بينى يا فرمود: خداوند در قبله نمازگزار است.[12]البته بحث مذكور بر اين مبناست كه معانى الفاظ اطلاق شده بر خالق و مخلوقات، تفاوتى ندارند، چون از سوى خداوند و پيامبران آورنده اين الفاظ شرحى مخالف با آن به ما نرسيده است و نبايد در شرح آن ها به حمل الفاظ بر معانى غير مفهومِ اهل زبان روى آورد، كه خود مصداق تحريف كلمات از موضع خود (مائده/5،13) و تحريف كلام حق تعالى پس از فهميدن آن (بقره/2،75) است.[13]برخى با اشاره به آيه 11 شورى /42 و ديگر نصوص گفته اند: خداوند در كتاب و سنت درباره خويش از دو امر متناقض خبر داده و در موضعى تشبيه و در موضعى تنزيه كرده و با اين رويّه خواطر اهل تشبيه (صِرف) را متفرّق و ذهنيات اهل تنزيه (صِرف) را متشتّت ساخته است، پس نبايد خدا را به گونه اى تنزيه كرد كه از تشبيه خارج گردد، چنان كه نبايد او را به نحوى تشبيه كرد كه از تنزيه بيرون رود، بنابراين او نه مطلق است و نه مقيّد، چون او از تقيّد جدا و ممتاز و در عين اطلاقْ مقيّد است. او باتوجه به آنچه از صفات جلال، خويش را بدان مقيّد ساخته مقيّد است و با عنايت به اسماى كمال كه خود را به آن ها نامبردار كرده مطلق است، چنان كه وى در عين ظهور، باطن و در عين بطونْ ظاهر است[14] و به اعتبار اسماى تنزيهيش باطن و به اعتبار اسماى تشبيهيش ظاهر است.[15] او واحد، حق، آشكار و پنهان است و خدايى جز او كه بلند مرتبه و بزرگ است وجود ندارد.[16]برخى از شارحان اسماى الهى در شرح «سبحانك يا لا إله إلاّ انت»، «سبحانك» را تنزيه ذات الهى و «يا لا إله إلاّ أنت» را تشبيه بعد از تنزيه دانسته اند، چون خداوند از دو حدّ تنزيه (صِرف) و تشبيه (صِرف) خارج و توحيدِ (حقيقى) معرفتِ منزلتِ بين دو منزلت (جمع بين تشبيه و تنزيه) است كه از مو باريك تر و از شمشير برنده تر است و در اين گونه معرفت گويا شخص عارف، بين كثرت در عين وحدت و وحدت در عين كثرت جمع كرده است.[17]منابع
بيان السعاده، الجنابذى (م. 1327 ق.)، بيروت، اعلمى، 1408 ق؛ التعريفات، على بن محمد الجرجانى (م. 816 ق.)، به كوشش ابراهيم الابيارى، بيروت، دارالكتاب العربى، 1405 ق؛ شرح الاسماء اَو شرح دعاء الجوشن الكبير، هادى السبزوارى (م. 1289 ق.)، به كوشش حبيبى، تهران، دانشگاه تهران، 1375 ش؛ شرح فصوص الحكم، قيصرى (م. 751 ق.)، به كوشش آشتيانى، تهران، علمى و فرهنگى، 1375 ش؛ علم اليقين فى اصول الدين، الفيض كاشانى (م. 1091 ق.)، به كوشش بيدارفر، قم، بيدار،1377 ش؛ الفتوحات المكيه، محيى الدين بن عربى (م. 638 ق.)، بيروت، دار صادر؛ لسان العرب، ابن منظور (م. 711 ق.)، قم، ادب الحوزة، 1405 ق؛ الملل والنحل، الشهرستانى (م. 548 ق.)، به كوشش سيد گيلانى، بيروت، دار المعرفه.حسن رمضانى[1]. لسان العرب، ج 14، ص 114، «نزه».[2]. همان، ج 7، ص 23، «شبه».[3]. التعريفات، ص 93.[4]. الملل و النحل، ج 1، ص 103 - 104.[5]. شرح فصوص الحكم، ص 368، 541 - 542.[6]. الملل والنحل، ج 1، ص 103 - 104؛ الفتوحات المكيه، ج 3، ص 125 - 126.[7]. ر. ك: الفتوحات المكيه، ج 3، ص 222؛ ج 11، ص 256؛ علم اليقين، ج 1، ص 71 - 74؛ شرح فصوص الحكم، ص 511 - 512.[8]. الفتوحات المكيه، ج 3، ص 222؛ شرح فصوص الحكم، ص 498؛ علم اليقين، ج 1، ص 74.[9]. الفتوحات المكيه، ج 9، ص 72.[10]. همان، ج 11، ص 256.[11]. شرح فصوص الحكم، ص 512.[12]. الفتوحات المكيه، ج 11، ص 256 - 258.[13]. همان، ص 256.[14]. شرح الاسماء، ص 96.[15]. شرح الاسماء، ص 720.[16]. الفتوحات المكيه، ج 4، ص 324.[17]. شرح الاسماء، ص 96.