واژه«شهید»در قرآن کریم فراوان به چشم می‏خورد.تحقیق درباره آن‏چنان اقتضا دارد که در آغاز معنی لغوی‏اش را مورد بحث و بررسی قرار دهیم:
شهید از اسماء حسنای الهی است و در لغت به معنی کسی است که در گواهی دادن خود امین باشد.و نیز گفته‏اند:شهید به معنی کسی است که هیچ چیز از علم او پوشیده نیست و به معنی حاضر هم بکار رفته است.
در بیان دیگر آمده است:شهید بر وزن فعیل و صیغه مبالغه است؛وقتی علم بطور مطلق و بدون قید در نظر گرفته شود برذاتی که به آن متّصف شده«علیم»اطلاق می‏شود و چنانچه مقصود، اطلاع از امور نهانی باشد متّصف به آن را«خبیر»می‏گویند و هرگاه اطلاع از امور ظاهر مراد باشد از آن به«شهید»تعبیر می‏کنند 1 .
گاهی شهید به معنی شاهد و گاهی به معنی مشهود می‏آید و شاهد کسی است که خبر قاطعی را بیان می‏کند و فرموده خداوند تعالی‏«و اشهدوا اذا تبایعتم و لا یضارّ کاتب و لا شهید» 2 به همین معنی است
گاهی شهید و شاهد به معنی حاضر است چنان‏که خداوند متعال می‏فرماید:«فمن شهد منکم الشهر فلیصمه» 3 یعنی:«من حضر وطنه فی الشهر فلیصمه».
و در برخی موارد به معنی حجّت و راهنما می‏آید و آیه:«لتکونوا شهداء علی النّاس و یکون الرّسول علیکم شهیدا» 4 براین معنی دلالت دارد.
چرا به کسی که در راه خدا کشته می‏شود«شهید»می‏گویند؟چنان‏که می‏دانیم برکسی که خود را در راه خدا فدا کرده و برای رسیدن به رضا و وصال محبوب از هستی خود، در این عالم صرف نظر کرده و از تمام لذائذ مادّی دست کشیده«شهید»اطلاق می‏کنند.در وجه تسمیه آن وجوه مختلفی ذکر شده که از جمله آنها وجوه زیر است:
الف-از آن جهت«شهید»را«شهید»گفته‏اند که خداوند و فرشتگان گواهی می‏دهند که او اهل بهشت است 5 .
ب-«شهید»را«شهید»می‏گویند برای آن‏که در روز قیامت از وی می‏خواهند که با پیامبر(ص)درباره اعمال و کردار امم پیشین شهادت بدهد.
ج-چون او زنده است چنان‏که گویی شاهد و حاضر است و می‏بیند.
د-برای آن‏که کرامتها و نعمتهایی را که به سبب کشته شدنش در راه خدا برایش آماده شده می‏بیند.
ه-به دلیل آن‏که در راه گواهی دادن به حق و در راه امری که برای خداست قیام کرده به گونه‏ای که هستی خود را در آن راه از دست داده و راهنمای دیگران است.
و-فرشتگان هنگام کشته شدن گواهی دهند که او در راه خدا کشته شده و در نزد او حاضرند.
از بررسی معانی فوق برمی‏آید که«شهید»بر وزن فعیل است که گاهی به معنی فاعل و گاهی به معنی مفعول بکار می‏رود؛از این جهت«مشهود»است که خداوند و فرشتگان به خلوص نیّت و پاکی او شهادت می‏دهند.و به این مناسبت شاهد و شهید است که حاضر است و کرامتها و الطاف بی‏پایان خداوندی را برای خودش مشاهده می‏کند و به قیام خود مردم را راهنمایی کرده و برحق و حقیقت گواهی داده و در راه تحقق آن استقامت ورزیده تا کشته شده است.

در آیات مبارکه قرآن کریم 55 بار کلمه«شهید»و«شهداء»ذکر شده که به معنی گواه، حجّت، حاضر و آگاه و در یک مورد به معنی مقتول در راه خدا بکار رفته است؛چنان‏که در آیه‏«و کذالک جعلنکم امّة وسطا لتکونوا شهداء علی النّاس و یکون الرّسول علیکم شهیدا» 6 به معنی حجّت و راهنما، و در آیه‏«و انّ منکم لمن لّیبطّئنّ فان اصبتکم مصیبة قال قد انعم اللّه علیّ اذ لم اکن مّعهم شهیدا» 7 به معنی حاضر و در آیه‏«قل کفی با للّه شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتب» 8 به معنی کسی که از همه چیز آگاه است بکار رفته است.و آیه‏«شهد اللّه انّه، لا اله الاّ هو و الملئکة و اّولوا العلم قائما با القسط ج» 9 به معنی اخبار از روی علم است.
و در آیه‏«و لا یاب الشّهداء اذا ما دعوا ج» 10 به معنی گواه می‏باشد.
از آیاتی که در ذیل آورده می‏شود، برمی‏آید که در قرآن مجید از«شهید»به مقتول«فی سبیل اللّه»تعبیر شده است:
1-و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل اللّه اموات ج بل احیاء... 11
2-و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا ج بل احیاء... 12
3-و من یقتل فی سبیل اللّه فیقتل او یغلب فسوف نؤتیه اجرا عظیما... 13
4-انّ اللّه اشتری من المومنین انفسهم و اموالهم بأنّ لهم الجنّة یقتلون فی سبیل اللّه فیقتلون و یقتلون... 14
و می‏توان گفت در قرآن تنها آیه‏ای که در آن بر مقتول فی سبیل اللّه«شهید»اطلاق شده، این آیه است.و من یطع اللّه و الرسول فاولئک مع الّذین انعم اللّه علیهم من النّبین و الصّدّیقین و الشّهداء و الصّلحین و حسن أولئک رفیقا 15
جمور مفسران فریقین در این آیه«شهداء»را به مقتول فی سبیل اللّه تفسیر کرده‏اند:
فخر رازی در تفسیر این آیه چنین آورده است:«شهید بر وزن فعیل به معنی فاعل است و او کسی است که گاهی با دلیل و بیان و زمانی با سلاح به صحّت دین خدا گواهی می‏دهد.پس شهداء کسانی هستند که به عدالت قیام کرده‏اند و خداوند از آنان در قرآن یاد کرده و فرموده است: شهد اللّه انّه لا اله الاّ هو و الملئکة و اولوا العلم قائما بالقسط
از آن جهت به کسی که در راه خدا کشته شد، شهید می‏گویند که جانش را در راه یاری دین خدا فدا کرده و بدین وسیله شهادت داده که خداوند و دستورهایش، حق و غیر او باطل و نابود شدنی است.کسی که در دنیا به سبب بذل جانش به حق و حقیقت گواهی دهد شایستگی پیدا می‏کند که در آخرت از طرف خداوند، در زمره کسانی باشد که بر دیگران گواه است» 17.
از ابن عباس نقل شده که در آیه فوق از«النبیین»حضرت محمّد(ص)اراده شده.و مقصود از«الصدّیقین»حضرت علی(ع)است؛چون علی(ع)اوّل کسی است که پیامبر(ص)را تصدیق کرده است و از«الشهداء»حضرت علی و حضرت جعفر و حضرت حمزه و حضرت امام حسن و امام حسین علیهم السلام، موردنظر هستند 18 .
و نیز مفسران دیگر از قبیل شیخ طوسی و صاحب مجمع البیان و محمد بن حریر طبری و دیگران، در تفسیر این آیه گفته‏اند که منظور از«شهداء»کسی است که در راه خدا برای رضای او به منظور برقراری حق کشته شود 19 .
از شرح فوق و از آنچه مفسران در تقسیر آیه مورد بحث ذکر کرده‏اند، برمی‏آید که به کسی که در راه خدا به قتل رسیده«شهید»اطلاق شده است.و نیز از روایات فراوانی معلوم می‏شود که پیامبر(ص)این لفظ را درباره آن کسی بکار می‏برده است که از جمله روایات زیر است:
الف-«قال رسول اللّه(ص):ما یجد الشهید من الم القتل الاّ کما یجد احدکم من الم القرصه» 20 شهید درد قتل را احساس نمی‏کند مگر باندازه‏ای که یکی از شما درد نیشگون را احساس می‏کند.
ب-عتبة بن عبد السلمی از رسول خدا(ص)روایت کرده است که آن حضرت فرمود:کشته شدگان برسه گونه‏اند:یکی از آنها مؤمنی است که با جان و مالش در راه خدا جهاد کرده و هنگامی که با دشمن برخورد می‏کند به جنگ ادامه می‏دهد تا کشته شود.پیامبر(ص)درباره این‏گونه افراد فرمود:او شهید آزمایش شده‏ای است که در سراپرده(کرامت و رحمت)زیر عرش خداوند است که پیامبران جز از لحاظ رتبه نبّوت بر او برتری ندارند. 21
ج-در جنگ بدر هنگامی که عتبة بن ربیعه پای عبیدة بن الحارث را قطع کرد و حضرت علی و حمزه-علیهما السلام-او را از میدان نبرد به نزد پیامبر(ص)آوردند؛در این هنگام او از پیامبر(ص)پرسید آیا من شهید نیستم؟آن حضرت فرمود:چرا. 22

مفسّران در تفسیر آیه شریفه‏«من کفر با للّه من بعد ایمنه الاّ من اکره و قلبه مطمئنّ با لأیمن» 23 ؛درباره شأن نزول آن گفته‏اند کفّار قریش عمّار یاسر و پدر و مادرش را گرفتند و تحت شکنجه و آزار قرار دادند، و گفتند از دین خود دست بردارید.پدر و مادرش حاضر نشدند که از دین اسلام دست بردارند و از پیامبر گرامی تبّری بجویند؛لذا کفار آنان را کشتند، و این دو مقدم‏ترین شهید در اسلام هستند. 24
اما عمّار در ظاهر از روی اکراه، از دین اسلام تبری جست و سپس گریان به خدمت رسول خدا آمد و قضیه را برای آن حضرت بازگو کرد.پیامبر(ص)اشکهایش را پاک کرد و به او فرمود:اگر بار دیگر هم ترا گرفتند و از تو خواستند که تبّری بجویی، تبّری بجوی. 25

چنان‏که معلوم است پیامبر اکرم(ص)پیش از آن‏که به پیامبری مبعوث شوند با هیچ کس خصومت و دشمنی نورزیده بودند.بلکه همگی او را دوست می‏داشتند و از محبوبیّت و احترام فوق العاده‏ای برخوردار بود به گونه‏ای که همگی او را به لقب«امین»ملقب ساخته بودند و در هنگام تجدید بنای کعبه و نصب حجر الاسود مردم به حکمیت آن حضرت راضی شدند. 26
بعد از آن‏که آن حضرت به پیغمبری مبعوث شد با وجود آن‏که دعوتش بر اتّحاد و هم آهنگی پایه‏گذاری شده بود و هرگونه تعصّبات نژادی و قومی را نفی می‏کرد؛بنی هاشم چه آنان‏که به وی ایمان آورده بودند و چه آنان که ایمان نیاورده بودند همه از دفاع و حمایت می‏کردند و وجود پیامبر عظیم الشأن در میان ایشان یک افتخار و عظمت بسیار مهم به حساب می‏آمد؛امّا این امر برای سایر طوایف بویژه بنی امیّه که با بنی هاشم رقابت دیرینه داشتند بسیار ناگوار و ناراحت‏کننده بود که قهرا دشمنیهای گذشته و عداوتهای پیشین را تجدید و دامنه تضاد را وسیعتر می‏کرد و در نتیجه بواسطه رونق و پیشرفت سریع اسلام، افزایش می‏یافت.
عداوتها و کینه‏ورزیهای قریش به صورتهای گوناگون ظاهر می‏شد و از هرگونه آزار و اذیّتی نسبت به مسلمانان فروگزار نبودند؛در ابتدا به تحقیر و اهانت مسلمانان با انتشار اشعار هجو و توهین‏آمیز و سپس به شکنجه و آزار آنان پرداختند. 27 :مسلمانان از این اوضاع ناراحت شده و چه بسا با دیدن صدمه‏دیده به شکایت خدمت پیامبر می‏آمدند و گاهی اجازه می‏خواستند که مقابله بمثل کنند و با مشرکان مبارزه کنند امّا آن حضرت می‏فرمود:مأمور به جنگ نشده‏ام. 28
هنگامی که پیامبر(ص)به مدینه تشریف بردند با استقبال گرم مردم آن سامان اعّم از مسلمانان و غیر مسلمانان مواجه شدند و در مدّت اندکی روابط دو قبیله اوس و خزرج که مدّتهای متمادی باهم نزاع داشتند به دوستی و مهربانی مبّدل گشت 29 و بین مهاجران و انصار عقد برادری برقرار شد.
بطور کلّی می‏توان گفت وضعیّت مسلمین در این شهر، رضایتبخش بود.امّا کفّار مکّه از ضدیّت با اسلام دست برنداشته و پیوسته درصدد آزار و اذیّت مسلمین و ضربه‏زدن به اسلام بودند و مسلمانان مکّه از آنان عذاب و شکنجه می‏دیدند و از طرف دیگر دارایی و ثروت مهاجران در اختیار کفّار قرار گرفته بود و از همه مهمتر این‏که مسلمین از زیارت خانه کعبه و انجام مناسک حج محروم بودند.و چون در مدینه مراحل اوّلیّه حکومت اسلامی ایجاد شده بود و مسلمین دارای حیات سیاسی شده بودند، لازم می‏نمود که به آنان دستور داده شود که از حق سیاسی و اجتماعی خود دفاع کنند.

در هنگامی‏که شرایط و مقتضیّات فوق فراهم گشته بود، درباره جهاد این آیه نازل شد:
أذن للّذین یقتلون بأنّهم ظلموا و انّ اللّه علی نصرهم لقدیر الّذین أخرجوا من دیرهم بغیر حقّ الاّ أن یقولوا ربّنا اللّه و لو لا دفع اللّه النّاس بعضهم ببعض لهدّمت صومع و بیع و صلوت و مسجد یذکر فیها اسم اللّه کثیرا 30
به کسانی که(کفّار)با آنان جنگ می‏کنند، اجازه داده شده(که از حق خود دفاع کنند) به آن جهت که مورد ستم قرار گرفته‏اند و همانا خداوند مسلّما بر یاری کردن آنان توانا است.آن‏ کسانی‏که بنا حق از وطن خود آواره شده‏اند(و گناهی ندارند)جز این‏که می‏گویند پروردگارا ما خدا(ی یکتا)است.و اگر خداوند(خطر و فساد)گروهی را بوسیله گروه دیگر برطرف نکند، همانا دیرها و کلیساها و معابد یهود و مساجدی که در آن پیوسته نام خدا برده می‏شود ویران می‏گشت سپس این آیه نازل شد:
و قتلوهم حتّی لا تکون فتنة و یکون الدّین کلّه للّه ج 31
با کفار بجنگید تا آشوبی نماند و بطور کلی دین از آن خدا باشد.
این آیات غرض و هدف جهاد و شهادت را برای ما روشن می‏سازد؛آیه‏های اول دلالت دارد براین‏که پیکار و فداکاری در اسلام به منظور برطرف کردن ستم و دفاع از عبادت و مراکز عبادت و روی کار آمدن مردم شایسته و با ایمان می‏باشد.و آیه اخیر هدف پیکار و تلاش در راه خدا را رفع فتنه و همگانی شدن دین خدا معرفی کرده است.
در آیاتی که ذیلا نقل می‏شود برخی از اهداف جهاد و شهادت بیان شده است:
1-اقدام علیه پیشوایان کفر و ریشه‏کن کردن آنان:
فقتلوا أئمّة الکفر انّهم لا أیمن لهم لعلّهم ینتهون 32
2-رفع کید و خدعه شیطان‏صفتان و توجه دادن به این‏که اولیاء شیاطین نمی‏توانند در مقابل مسلمین استقامت ورزند:
فقتلوا أولیاء الشّیطن ج إنّ کید الشیطن کان ضعیفا 33
3-مبارزه با پیمان‏شکنی و کسانی که با زور و قلدری رفتاری می‏کنند و به پیشوای مسلمین ستم روا می‏دارند:
ألا تقتلون قوما نّکثوا ایمنهم و همّوا باخراج الرّسول 34
4-مردم را وادار کردن به مراعات حرمات و حدود الهی و ایمان به خدا و اجرای عدالت و برقراری نظم در اجتماعات بشری و برطرف ساختن بی‏دینی:
قتلوا الذّین لا یؤمنون با للّه و لا با لیوم الأخر و لا یحرمون ما حرّم اللّه و رسوله و لا یدینون دین الحقّ... 35
5-بسیج عمومی برای مبارزه با شرک بت‏پرستی و اشاعه توحید
و قتلوا المشرکین کافّة کما یقتلونکم کافّة 36

چنان‏که در اوّل مقال اشاره شد شهید کسی است که حقیقت را درک کرده و به آن آگاه شده‏ و جز حق و حقیقت امر دیگری را در نظر ندارد و همه چیز جز رضای پروردگار از دیدگاه او بی‏اعتبار و بی‏ارزش است.او جویای«إحدی الحسنیین» 37 است و این‏چنین نیست که لذایذ مادّی و مشتهیّات نفسانی او را از شرافت و فضیلت جاودانه باز دارد و در پرتگاه حیوانیّت سقوط کند.
او آن‏چنان وجود با ارزشی است که در ردیف پیامبران و صدّیقین قرار گرفته و از نعمتهای بی‏کران الهی برخوردار است. 38
او آن‏قدر ایثار و گذشت کرده است که برای دستور معبود خویش آنچه را که از همه چیز برایش با ارزشتر است یعنی هستی خود را در طبق اخلاص می‏نهد و در راه او ایثار می‏کند.
او برای پیوستن به ابدّیت و نایل شدن به رضای آفریدگار خویش تلاش می‏کند تا این‏که از این کالبد می‏رهد و به لقای محبوبش می‏رسد و آن وقت است که شاهد مقصود را در آغوش می‏گیرد و سرور و ابتهاج به او دست می‏دهد. 40 و سخنانی از قبیل«فزت و ربّ الکعبه»و«الرّفیق الا علی خیر مستقرا و احسن مقیلا» 41 را برزبان جاری می‏سازد.
او مسلما در نزد خداوند وجودی بسیار با ارزش و محبوب و پسندیده است؛زیرا برای خوشنودی و اعتلای دین او جان، برکف نهاده تا سرانجام در راهش شهید شده است. 42
پاکبازان ذروه افتخار و شرافت و پویندگان لقا و مکرمت به ظواهر نمی‏نگرند و این دنیا را همچون گذرگاهی می‏دانند که باید از آن عبور کنند تا به سر منزل مقصود برسند 43 و آرزو دارند که هرچه زودتر طی طریق کرده و آگاهانه به عالمی که از لحاظ نعمت و رفاهیّت با این دنیا قابل قیاس نیست، راه یابند.
آن‏که کشتن پیش چشمش تهلکه است*** نهی«لا تلقوا»بگیرد او بدست
و آن‏که کشتن پیش چشمش فتح باب*** سارعوا آید ورا اندر خطاب
-مثنوی- پیکارگر و کسی که در راه خداوند برای رسیدن به رضای او و شهادت در راهش تلاش می‏کند هر زحمت و رنجی را که تحمل کند خداوند برایش اجر و پاداش منظور می‏دارد و مقام و رتبت او را بالا می‏برد.چنان‏که فرموده است:«به مجاهدان راه خدا هیچ تشنگی و رنج و گرسنگی نمی‏رسد و(نیز)به هیچ مکانی که کفّار را به غیظ(و غضب)می‏آورد، گام نمی‏نهند و از دشمن هیچ آسیبی نمی‏یابند، مگر این‏که خداوند به ازای آنها عمل صالحی برای ایشان(در نامه عملشان)می‏نویسد» 44 .
در سال دوّم هجرت به فرماندهی ابوجهل سپاه انبوهی به بهانه حفظ کاروان تجارتی قریش از تعرّض و دستبرد مسلمین، به سوی مدینه براه افتاد و در محل«بدر»اطلاع یافتند که آن کاروان بدون این‏که با خطری مواجه شود، بسلامت بطرف مکه رفته است.ابوجهل بیکباره تصمیم خود را علنی کرد و رسما به مسلمین اعلان جنگ داد. 45
این جنگ از همه جهت به نفع مسلمین پایان یافت و این، اوّلین صف‏آرایی و دفاع مسلمین در مقابل کفّار بود.و قریب هفتاد تن از کافران کشته شدند و نیز 14 تن از مسلمانان که شش نفر آنان از مهاجران و هشت تن دیگر از انصار بودند به درجه رفیع شهادت نایل شدند. 46
ابن عباس گفته است پس از جنگ بدر مردم می‏گفتند فلان کس و فلان کس مردند. خداوند ایشان را از این گفتار نهی فرمود:و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل اللّه اموات بل احیاء و لکن لا تشعرون». 47
و از مفسّران دیگر نقل شده است که کفّار و منافقان می‏گفتند:مردم برای رضایت خاطر محمّد(ص)بدون فایده و بی‏جهت خود را به کشتن می‏دهند که آیه فوق نازل شد. 48
و نیز در آیه دیگر آمده است:و لا تحسبنّ الذّین قتلوا فی سبیل اللّه أمواتا بل أحیاء عند ربّهم یرزقون فرحین بماء اتهم اللّه من فضله و یستبشرون با لّذین لم یلحقوا بهم مّن خلفهم ألاّ خوف علیهم و لا هم یحزنون 49 همانا کسانی را(که از روی خلوص نیّت)در راه خدا کشته شده‏اند مردگان مپندارید بلکه ایشان زنده‏اند و نزد پروردگار خویش درحالی‏که شادمانند به آنچه خداوند از(کرم و)فضلش به ایشان عطا کرده، از روزی و نعم برخوردارند و خوشحال می‏شوند به کسانی که از پس ایشانند و (هنوز)به ایشان ملحق نشده‏اند که هیچ‏گونه ترسی برایشان نیست و اندوهگین نمی‏شوند.
در این‏جا سؤالی پیش می‏آید و آن این است که همه مردم پس از این عالم در عالم برزخ زنده‏اند 50 و زنده بودن در عالم دیگر به شهید اختصاص ندارد پس چرا خداوند ایشان را به این خصیصه متصّف ساخته است؟
در جواب می‏گوییم:اوّلا آیه در مقام ردّ اعتقاد کسانی است که می‏گفتند اصحاب محّمد (ص)بدون جهت و فایده خود را به کشتن می‏دهند و از نعمت حیات محروم می‏سازند.
ثانیا تخصیص شهدا به زنده بودن به آن جهت است که حیات ایشان با حیات دیگران بسیار تفاوت دارد.یعنی شهدا یک نوع حیاتی دارند که ویژه خودشان می‏باشد و از هر جهت دارای چنان جلال و عظمت و شکوهی است که زندگی دیگران را نمی‏توان با زندگی آنان مقایسه کرد. 51 و چنان‏که از مفاد«عند ربّهم»برمی‏آید خداوند متعال به آنان توجّه خاصی دارد و فهمیده می‏شود که برای آنان مقامی فوق تصوّر ما است و به‏گونه‏ای است که بدون واسطه از رحمت و لطف و کرامت خداوند بهره‏مند می‏شوند.
آنچه این مدّعا را ثابت می‏کند سرگذشت مؤمن آل یاسین است 52 که در قرآن مجید از آن یاد شده است.آنگاه که او مردم را به پیروی از حق دعوت می‏کرد به اعدام محکوم گشت، مردم تماشاگر را دید که شادی می‏کنند و از حقایق بی‏اطلاعند؛در آن‏وقت که او موقعیّت و کرامت خود را در نزد خداوند دریافته بود و فرشتگان رحمت را می‏دید که او را احاطه کرده‏اند و آن همه ارزش‏ و کرامت برایش فراهم شده، گفت:ای کاش قوم(غافل)من می‏دانستند که چگونگی پرودگارم مرا مورد آمرزش قرار داده است.«قال یا لیت قومی یعلمون بما غفرلی ربّی و جعلنی من المکرمین». چنان‏که از معنی«بما غفرلی ربّی»برمی‏آید، خداوند کسی را که شهید می‏شود بدون واسطه و بدون این‏که وسیله‏ای در کار باشد مورد غفران و اکرام و انعام خویش قرار می‏دهد.
از این بیان معلوم می‏شود که شهدا به گونه‏ای مورد عنایت و توجّه خداوند می‏باشند که لیاقت آن را پیدا کرده‏اند که درباره آنان گفته شود:ایشان در نزد پروردگار خود هستند و بدون واسطه از نعم الهی برخوردارند و جلال و عظمت کبریائی را نظاره‏گرند. 53
شهدا بواسطه کسانی که پس از ایشان می‏آیند خوشحالند؛مفسّران درباره سبب خوشحالی ایشان وجوهی را ذکر کرده‏اند: *
الف-خوشحالند چون به ایشان مژده می‏دهند که خویشان و برادران دینی‏شان به درجه رفیع شهادت می‏رسند و به نزد ایشان می‏آیند و باهم از کرم و فضل بی‏پایان الهی بهره‏مند می‏شوند.
ب-شادی ایشان به این جهت است که می‏دانند خویشاوندان و دوستانشان که در دار دنیا هستند مطیع خداوند می‏باشند و چون تقوا و اطاعت پروردگار را پیشه کرده‏اند بزودی بآنان ملحق می‏شوند و انیس و ندیمشان خواهند بود.
ج-محتمل است شادمانی ایشان برای این باشد که آنان زودتر از دیگران به فیض عظیم شهادت نایل شده‏اند.
د-ممکن است به این سبب شادمان باشند که عده‏ای پس از ایشان می‏آیند که از نعمت شهادت برخوردار نشده‏اند؛امّا آنان‏که این موهبت نصیبشان شده است خوشحالند.
هنگامی‏که جادوگران دربار فرعون به حقیقت دعوت حضرت موسی(ع)پی بردند و به درستی سخنانش اعتقاد پیدا کردند، فرعون ایشان را تهدید کرد که:«از هریک از شما یک دست و یک پا را به عکس(یعنی مثلا دست راست را با پای چپ)قطع می‏کنم آنگاه همه‏تان را به دار می‏آویزم؛آنان چون حقیقت را دریافته بودند و نعمتهایی را که بدون واسطه از پروردگارشان به ایشان می‏رسد با نور ایمان مشاهده می‏کردند؛در جواب گفتند، هیچ ضرر و رنجی برما نیست(و در راه رضای محبوب تحمّل شکنجه‏های بسیار دشوار و جان‏باختن اهمیت ندارد)همانا ما بسوی پروردگارمان بازگشت می‏کنیم» 54 .و در نزد او از نعم بی‏پایان بهره‏مند می‏شویم.
معلوم است که مجموعه شناختهای آدمی در محیط زندگیش شخصیت او را می‏سازد و شناخت عبارت است از رابطه آگاهانه هر انسانی که او با شئی یا شخص یا فکر خارجی برقرار می‏کند.
وقتی که شخص با افراد، حرکات، پدیده‏ها و اشیاء و افکار دیگر ارتباط ذهنی و وجودی پیدا کرد؛این ارتباط در وی انعکاسی بوجود می‏آورد و این انعکاس جزء ذاتش می‏شود و شخصیت او را تشکیل می‏دهد؛در نتیجه خوبی و بدیش بخوبی و بدی مجموعه افراد و اشخاص و ایده‏ها و مفاهیم و مسائلی بستگی دارد که در پیرامونش وجود دارد و او با آنها ارتباط برقرار کرده است.
این ارتباط ممکن است جنبه تاریخی داشته باشد؛به این معنی که اگر کسی مثلا با امام حسین (ع)بوسیله کتاب و مطالعه با احوال و اقوال آن بزرگوار ارتباط ذهنی و احساسی پیدا کند، آن حضرت جزء شناخته شده‏ها و سپس جزء خصوصیات شخصی‏اش می‏شود.
آن مطلوبها و مفاهیم خارجی که ما با آنها ارتباط داریم جزء ذات و شخصیّت وجودی ما و به اصطلاح وجود ماهوی ما می‏باشند.به همان میزان که ما قسمتی از وجود خودمان را در اختیار امری قرار می‏دهیم، آن قسمت جزء همان امر شده، به آن ملحق می‏شود.
مثلا برای ما عدالت تقدّس دارد و از جمله مفاهیمی است که براثر ارتباط و تماسمان با آن، جزء شخصیّت ما شده است؛در این حال هرگاه مثلا هزار تومان از پولهایی که به من تعلق دارد، در راه تحقق عدالت انفاق کنم؛آن هزار تومان تقدس عدالت را به خود می‏گیرد، در صورتی که تا هنگامی که در جیب من است فقط هزار تومان پول است امّا وقتی که آن را در راه عدالت نفی می‏کنم به شکل دیگری اثبات می‏شود و به ذات عدالت تبدیل می‏شود.
و نیز اگر آن پول در راه اطعام مساکین مصرف شود ارزش اطعام مساکین به آن مقدار پول مصرف شده انتقال می‏یابد.امّا اگر در راه عیاشی و لذّات پست حیوانی هزینه شود به ارزش تبدیل نمی‏شود؛حتی ممکن است از ارزش مادّیش هم کاسته شود.
پس در این‏جا به یک قانون پی می‏بریم و آن این‏که هر چیز به میزانی که در راه امری فدا می‏شود ارزش آن را به خود می‏گیرد و در همان‏حالی که نفی می‏شود اثبات هم می‏شود.
بنابراین«شهید»کسی است که تمام وجود خویش را یکجا در راه افکار مقدّسی نفی می‏کند که اصل و منشاء آن تقدسی است که همه به آن اعتقاد دارند.پس طبیعی است که تمام تقدّسهای آن افکار و اهداف یکجا به وجود نفی شده‏اش انتقال یابد. 55
کسی که خدا را از روی خلوص عبادت می‏کند و برآن مداومت می‏ورزد آن‏قدر شرافت و قداست پیدا می‏کند که صحیح است او را بخدا نسبت دهند و بگویند دست او دست خدا و گوش و زبان و چشم او گوش و زبان و چشم خدا است و این بدان جهت است که توجّه بخدا و استمرار بر طاعت او بدان‏گونه انقلاب در او بوجود آورده که عظمت خداوند باو نسبت داده می‏شود و معنویت‏ ارتباط با خدا او را تحت تأثیر قرار می‏دهد.
حدیثی که از امام باقر-ع-نقل شده همین معنی را می‏رساند و می‏فهماند که آدمی براثر ارتباط با خدا و پرستش مقامی را احراز می‏کند که شرافت و قداست خداوندی به او انتقال می‏یابد.
...انّ اللّه جلّ جلاله قال:ما یقرت الیّ عبد من عبادی بشی‏ء احب الیّ مما افترضت علیه و انّه یتقرب الیّ بالنافلة حتّی احبه فاذا احببته کنت یسمعه الذّی یسمع به و بصره الذّی یبصر به، و لسانه الذّی ینطق به، و یده الّذی یبطش بهاء ان دعانی اجبته و ان سألتی اعطیته» 56
یک انسانی که در راه حق و حقیقت و در راه افکار عالیه‏اش شهید می‏شود، وجود مادّی خودش را نفی می‏کند، امّا به صورت یک منبع فضیلت و یک مرکز شرافت و عظمت وجود خود را اثبات می‏کند.
در هنگامی‏که افکار عالی انسانی و حقایق درحال افول و از بین رفتن باشد و بدست فراموشی و تحریف سپرده شود و نزدیک باشد که از خاطره‏ها محو شود؛اگر کسی با نفی خویش آنها را احیاء کند این فرد به آن حقایق و فضایل تبدیل می‏شود و همواره با مردم است و در اجتماعات حاضر و همه درباره او سخن می‏گویند و از این جهت است که براو«شهید»اطلاق شده و این شایستگی را پیدا کرده است که درباره او گفته شود او حاضر و جاوید و در نزد خداوند از نعمتها بهره‏مند است و چون به فضیلت و شرافت صرف مبدل شده محبوب همگان شده است.

تمام افرادی که به بشریت به گونه‏ای خدمت کرده‏اند خواه از راه علم خواه از راه اقتصاد و کشاورزی، خواه از راه ارشاد، خواه بوسیله کشف و اختراع، خواه از راههای دیگر، همه و همه بر جوامع انسانی و برافراد، حقی دارند؛امّا هیچ کس به اندازه«شهید»، دارای حق نیست.او از همه بیشتر برهمگان حق دارد و به همین جهت است که بیشتر از همه در بین مردم محبوبیت پیدا کرده و در دل آنان جای گرفته است.و این به آن سبب است که همه گروههایی که به نحوی به بشریت خدمت می‏کنند رهین فداکاری«شهید»هستند.اما شهید مدیون ایشان نیست یا اگر هست در سطح بسیار نازل مدیون آنان است؛زیرا تمام اقشار اجتماع برای ابراز لیاقت و بکار انداختن استعدادهای خود و خدمت کردن به اجتماع به محیط مساعد و آرام و آزاد نیازمندند تا بتوانند خدمات خود را ارائه دهند.این«شهید»است که با فداکاری و از خود گذشتگی و با ایثار وجود خویش فضایل و مکارم و آزادی را در اجتماع احیا می‏کند و به آنها رونق می‏بخشد.
به سخن دیگر خون«شهید»است که نهال معدلت و آزادی را آبیاری می‏کند و آن را سرسبز و خرّم نگاه می‏دارد.
اگر در مقاطع خاص افرادی نباشند که برای خدا در راه برقراری فضیلت و احیای حقّ و حقیقت قیام کنند و از هستی خود بگذرند شرافت و انسانیّت و کمال از بین جوامع بشری رخت برخواهد بست و به حیوانیّت و عدم ضدّ تقوا و فضیلت کشانده می‏شوند.
خداوند در قرآن مجید به این مضمون اشاره فرموده است:و قتلوهم حتّی لا تکون فتنة 57
و در آیه دیگر می‏فرماید:و لو لا دفع اللّه النّاس بعضهم ببعض لّهدّمت صومع و بیع 58
از معنی این‏گونه آیات چنین برمی‏آید که بوسیله پیکار و جهاد و شهادت در راه حق، فتنه و آشوب برطرف می‏شود و عبادتگاهها و مراکز شرافت و فضیلت پابرجا می‏ماند و زمینه برای رشد انسانها جهت رسیدن به کمال مطلوب فراهم می‏شود.
شهید همچون شمعی است که خودش می‏سوزد و فانی می‏شود تا دیگران را از نوری که به قیمت جانش تمام شده بهره‏مند کند.آری شهدا خود را فدا می‏کنند تا قافله انسانیّت، دور از هر گونه جنجال و مزاحمت و موانع بتواند به مقصد نهائی خود برسد و زندگی سعادتمندی داشته باشد.
شاهدی گفت به شمعی کامشب*** در و دیوار مزیّن کردم
شمع خندید که بس تیره شدم *** تا ز تاریکیت ایمن کردم
پی پیوند گهرهای تو بس*** گهر اشک بدامن کردم
خرمن عمر من ار سوخته شد*** حاصل شوق تو خرمن کردم
پروین اعتصامی
آری؛درباره شهیدان همین بس که بگوییم خداوند به حق آنان اعتراف کرده و در اوایل سوره محمّد(ص)فرموده است:«و الذّین قتلوا فی سبیل اللّه فلن یضلّ اعمالهم»«و کسانی که در راه خدا کشته شده‏اند هرگز پروردگار(پاداش)اعمالشان را ضایع و باطل نمی‏گرداند«بلکه ثواب شهادتشان را به نحو اکمل و اتم به آنان می‏رساند.

موضوع جهاد و شهادت در راه حق پیش از آن‏که تحت قوانین و مقررات الهی و دینی درآید یک امر طبیعی و معمولی است.خداوند متعال در وجود انسان نیرویی به نام غضب آفریده است.حتّی باید گفت که هر موجود زنده این خصیصه را دارد که اگر رشد و کمال وجود او با سقوط و خطر مواجه شود، تا سر حدّ امکان از خود دفاع می‏کند تا موانع را از سر راه ترقی و تکامل خود بردارد.
خداوند متعال در قرآن کریم به این معنی اشاره فرموده و فهمانده است که موضوع شهادت و پیکار در راه برقراری فضیلت یک امر عادی و یک سنّت الهی است.
و کأیّن مّن نّبیّ قتل معه ربّیّون کثیر فما وهنوا لما أصابهم فی سبیل اللّه و ما ضعفوا و ما استکانوأ و اللّه یحبّ الصّابرین 59
مقصود این است که پیکار و شهادت در راه حق اختصاص به شما مسلمانان نداشته، بلکه یک امر همگانی و طبیعی است که در بین امم پیشین نیز متداول و معمول بوده است؛لذا فرموده است:«و چه بسیار پیامبرانی که همراه ایشان خدای‏پرستان بسیاری کارزار کردند و براثر مشقات و سختیهایی که در راه خدا به آنان رسید سستی نورزیدند و ضعف و خواری از خود نشان نداند و خداوند صبرکنندگان را دوست دارد».
در کتب مسیحیان و یهودیان نیز در مواردی درباره«شهید»و کسی که برای هدف مقدس برای رضای خدا کشته می‏شود؛گفتگو شده است.
در«قاموس مقدّس»آمده است:«شهید شخصی را گویند که جان خود را برای شهادت بر راستی ببازد».
در کتاب«اعمال رسولان»(باب 22، قسمت 20)چنین آمده است:و هنگامی که خون شهید تو«استیفان»را می‏ریختند من نیز ایستاده، و رضا بدان دادم و جامه‏های قاتلان او را نگاه می‏داشتم» 60

چنان‏که پیش از این بیان کردیم ملتی که بخواهد با افتخار و آبرومند زندگی کند چاره‏ای جز این ندارد که ایثار و گذشت داشته باشد و حتی از بذل جان در راه فضیلت و شرافت و رسیدن به هدف خویش دریغ نورزد؛در این وقت است که عزت و سعادت دنیا و آخرت نصیبش می‏شود و در غیر این صورت باید لباس مذلّت برتن کند و به خواری و رقیّت و پریشانی گردن نهد و چون در این دنیا به وظیفه خود که جهاد و ایثار در راه خدا است عمل نکرده به عذاب الهی گرفتار می‏شود.
خداوند می‏فرماید:
یأیّها الذّین ءامنوا هل أدلّکم علی تجرة تنجیکم مّن عذاب ألیم تؤمنون با للّه و رسوله و تجهدون فی سبیل اللّه بأموالکم و أنفسکم ذلکم خیر لّکم إن کنتم تعلمون یغفر لکم ذنوبکم و یدخلکم جنّت تجری من تحتها الأنهر و مسکن طیّبة فی جنّت عدن ج ذلک الفوز العظیم و أخری تحبّونها نصر مّن اللّه و فتح قریب و بشّر المؤمنین 61
«ای کسانی که ایمان آورده‏اید آیا می‏خواهید شما را به تجارتی راهنمایی کنم که از عذابی دردناک نجاتتان دهد؟آن تجارت این است که بخدا و رسولش ایمان آورید و در راه خدا با اموال‏ و جانهایتان جهاد کنید، این برای شما بهتر است اگر بنای فهمیدن را داشته باشید؛خدای تعالی گناهانتان را می‏آمرزد و شما را به بهشتهایی داخل می‏کند که از زیر درختانش نهرها روان است و در مسکنهای پاکیزه در باغهایی عدن و جاودانه وارد می‏شوند و این همان رستگاری بزرگ است و سود دیگر این تجارت که آن را دوست می‏دارید، نصرتی است از خدا و فتحی نزدیک.و ای پیامبر مؤمنین را مژده بده .بدیهی است که استفهام در این آیه جنبه پیشنهاد دارد که متضمن معنی امر است و نیز در این آیه ایمان به خداوند و جهاد و شهادت در راه او تجارتی به حساب آمده که سرمایه‏اش جان آدمی و سود آن رهایی از عذاب دردناک است.و این آیه به معنای آیه‏«انّ اللّه اشتری من المؤمنین»است که شرح آن بیان شد.
امام صادق(ع)فرمود:«یا من لیست له همة، انّه لیس لابد انکم ثمن الاّ الجنّة فلا تبیعوها الاّ بها»و ذکر الطبرسی انّ الا صمعی
انشد للصادق(ع)هذه الابیات:
اثا من با لنفس النفیسة ربّها*** فلیس لها فی الخلق کلّهم ثمن
اذا ذهبت نفس بدنیا اصبتها*** فقد ذهب الدنیا و قد ذهب الثمن
بها نشتری الجنّات ان ابا یعتها*** بشئی سواها انّ ذلکم غبن
62 ای کسانی که(بی‏خبرید و)شما را(تلاش و)همّتی نیست(بدانید که)برای ابدانتان(و فدا کردن جسم و لذّات زودگذر)هیچ بهایی جز بهشت نیست، پس آن را جز به بهشت نفروشید.
طبرسی آورده است که اصمعی برای امام صادق(ع)این اشعار را خواند:
دادوستد می‏کنم به نفس نفیس با پروردگارش.بنابراین در تمام آفرینش برای نفس(من) بهایی نیست(و هیچ چیز با آن برابری نمی‏کند)
هرگاه جان(با این عظمت)در مقابل این‏که به دنیا(ی ناقابل)برسم از بین برود، (در این صورت)دنیا و جان(بسیار ارزشمند)از بین رفته است(که در برابر جان از دست‏رفته نتیجه‏ای عاید انسان نگشته و دچار خسران شده است.)به نفس(و جهاد در راه خدا)بهشتها را خریداری می‏کنیم(و)اگر آن را بجز بهشت بفروشیم در این معامله مغبون شده‏ایم.
در نهج البلاغه آمده است:«الا حرّ یدع هذه اللماظة لاهلها انّه لیس لا نفسکم ثمن الاّ الجنة». 63 آیا آزاده‏ای هست که این ته‏مانده(بسیار اندک)دنیا را رها کند؟همانا برای روانهایتان بهایی جز بهشت نیست، بنابراین آنها را بجز بهشت به چیز دیگری نفروشید.
سنگ بینداز و گهر می‏ستان*** خاک زمین می‏ده و زر می‏ستان
در عوض فانی خوار و حقیر*** نعمت پاکیزه و باقی بگیر
در بیان حقیقت این دادوستد خداوند خود را مشتری و ما را فروشنده و مورد معامله را جان و مال معرفی فرموده است.بزرگان و محققان در این باب بیانات نغز و دلپسندی را اظهار داشته‏اند؛ از آن جمله یکی از صاحبدلان گفته است:بیع به بایع و مشتری و دلاّل و ثمن و مبیع بستگی دارد. مشتری خدای کریم و دلال محمّد مصطفی(ص)و بایع بنده مؤمن دیندار و مبیع جان و مال او، و ثمن دار القرار؛«فنعم المشتری الرّب الرّحیم و نعم الدلاّل الرسول الکریم و نعم الثمن جنّة النعیم و حبّذا المؤمن الذی بذل نفسه و ماله فی سبیل خالقه العلیم.
بیع و شراء خداوند با مؤمنان است زیرا کافر او را نشناسد و هرکه کسی را نشناسد ثمن جلیل به عوض متاع ناچیز و حقیر به او نمی‏دهد و دلاّل تا محبت بایع را نداند متاع او را به ثمن عالی نمی‏فروشد؛پس در این دادوستد پیروی شریعت و عمل به دستورهای خداوند لازم است تا به موجب آیه شریفه‏«فاتّبعونی یحببکم اللّه»کالای ناقابل به ثمنی بس ارزشمند فروخته شود و فوز عظیم حاصل آید.
اینک سخن را با ذکر حدیثی از رسول اکرم(ص)به پایان می‏بریم:«و ددت ان لا تخرج سریة او جیش الاّ و انا معهم و لکن لا اجد ما احملهم و لا تطیب انفسهم با لتخلف عنی ولو ددت ان اقاتل فی سبیل اللّه تعالی حتی اقتل ثمّ احیی ثم اقتل». 64 دوست دارم که هیچ گروه و لشکری به سوی کفار نرود، مگر این‏که با مردم باشم(و باهم به جهاد برویم)امّا وسیله سواری پیدا نمی‏کنم(که ایشان را با خود ببرم)و خوش ندارند که با من نباشند.و دوست دارم که در راه خدا جنگ کنم تا کشته شوم بعد زنده گردم سپس کشته شوم.
چنان‏که واضح است این حدیث اهمیت نیل به شهادت و کشته شدن در راه خدا را گوشزد می‏کند و می‏فهماند که این موضوع به آن اندازه ارزشمند است که رسول خدا(ص)آرزو می‏کند که چند بار در راه خدا کشته شود.
السابقون الی المکارم و العلی
و الحائزون غذا حیاض الکوثر
لو لا صوار مهم و وقع نبالهم
لم یسمع الا ذان صوت مکبّر
الحمد للّه اوّلا و آخرا

1-اعیان الشیعه، تالیف سید محسن الامین، ط، سال 1403 ه ق
2-البرهان فی تفسیر القرآن، للسیّد هاشم بن السید سلیمان، ط، سال 1302، متوفای سال 1107 یا 1109.
3-التبیان فی تفسیر القرآن لا بی‏جعفر محمد بن حسن الطوسی متوفّای سال 460، طبع نجف-مطبعة النعمان.
4-تفسیر نور الثقلین، لعبد علی بن جمعه الحویزی، متوفای سال 1112، ط، قم، مطبعة الحکمة.
5-تاریخ جامع ادیان، نوشته«جان ناس»ترجمه علی اصغر حکمت، ط، 3.
5-جامع البیان فی تفسیر القرآن، لمحمد بن جریر طبری، متوفای سال 310 ه ق.
6-حسین وارث آدم از دکتر علی شریعتی طبع فروردین 1360.
7-سنن الدارمی لابی محمد عبد اللّه بن عبد الرّحمن، متوفای 255، مجلد 2، ط، دمشق، سال 1349 ه ق.
8-الصافی فی تفسیر القرآن المجید، لمحمد بن شاه مرتضی، متوفای سال 1091، ط، سال 1366 ه ق.
9-فی ظلال القرآن للسید قطب، ط، 2،
10-«قاموس کتاب مقدس»ترجمه و تألیف«هاکس»ط، بیروت، سال 1928 میلادی.
11-کتاب اعمال رسولان، ط، لندن، سال 1895 میلادی.
12-اکامل فی التارخ لابی الحسن علی بن ابی الکرم محمد بن محمد المعروف با بن الامیر متوفای سال 630 یا 638، ط.دار الفکر بیروت، سال 1374 ه ق.
13-گنجینه‏ای از تلمود، تألیف راب آکهن، ترجمه امیر فریدون گرکانی، ط.مهرماه 1350.
14-لسان العرب، لابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، متوفّای سال 711، ط قم.
15-مفاتیح الغیب یا(التفسیر الکبیر)، لمحمد بن عمر بن حسین مشهور به فخر رازی، متوفای 606، ط.بیروت.
16-منهج الصادقین فی الزام المخالفین، لملاّ فتح اللّه بن شکر اللّه کاشانی، متوفای 988، ط.افست، کتابفروشی اسلامیه.
17-المنار، تقریرات شیخ محمد عبده، متوفای سال 1323 ه ق که بوسیله شاگردش محمد رشید رضا، به رشته تحریر درآمده است.
18-مجمع البیان، لابی علی الفضل بن حسن الطبرسی، متوفای 548، ط.افست تهران.
19-المبسوط للسرخسی، محمد بن احمد بن ابی بکر، متوقای سال 490 یا 484 یا 483، ط.سال 1324.
20-نهج البلاغه، تألیف سیّد رضی متوفای 406، پاورقی و توضیح دکتر صبحی صالحی.
21-نبردهای محمد(ص)، نوشته دکتر نصرة اللّه بختورتاش، چاپ سال 1351.
22-النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، لابی السعادات مبارک بن ابی الکرم محمد بن محمد المعروف با بن الاثیر متوفای 606 ه ق.
23-وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تألیف محمد بن الحسن الحرّ العاملی، متوفای 1104، ط. کتابفروشی اسلامیه، تهران.