قرآن کریم، در طی دو نزول دفعی و تدریجی، در مدت بیست و سه سال رسالت پیغمبر اکرم(ص)، به وسیله جبرئیل بر آن حضرت نازل شد.رسول خدا(ص)پس از دریافت وحی آیات نازل شده را به مسلمانان ابلاغ می‏کرد.سپس به کاتبان وحی املا می‏فرمود تا هر آیه و سوره‏ای را زیر نظر آن گرامی، در محل خود قرار دهند.
پرسش تحقیق این است:قرآنی که هم اکنون در دست مسلمانان است، در چه زمانی بدین شکل تدوین و جمع‏آوری شده است؟نویسنده با مراجعه به منابع شیعه و اهل سنت و با استناد به دلایل و شواهد تاریخی، بر این عقیده است که، قرآن در عهد پیغمبر اکرم(ص)و زیر نظر و با مراقبت و اشراف دقیق آن گرامی به صورت کنونی جمع‏آوری شده است.

قرآن کتاب مقدس مسلمانان، منبع نخست اصول و مبانی تعلیمات دینی اسلامی و معجزه‏ی جاودانی پیغمبر اکرم(ص)است.مسلمانان اهمیت دادن به این کتاب و تلاوت، حفظ و عمل به احکام، تعالیم و دستورات آن را از رسول خدا(ص)آموخته‏اند.از این رو، قرآن از آغاز نزول تاکنون، همواره از جنبه‏های متفاوت، مورد توجه و عنایت ویژه‏ی دانشمندان و مفسران مسلمان بوده و هست.یکی از مباحث اصلی در پیرامون قرآن، تاریخ و چگونگی جمع و تدوین آن است.
دانشمندان اهل سنت، ضمن بیان داستانی از کشته شدن شماری از قاریان و حافظان قرآن در جنگ‏های موسومی به ارتداد، در منطقه‏ی یمایه، بر این عقیده‏اند که جمع قرآن در روزگار خلافت ابو بکر، به پیشنهاد عمر بن خطاب و تصویب خلیفه اول، به وسیله‏ی یکی از حافظان قرآن به نام زید بن ثابت انصاری انجام شده است.در مقابل، دیدگاه دیگر بر این اعتقاد است که قرآن کریم در عصر رسالت و زیر نظر مستقیم رسول خدا(ص)جمع‏آوری و تدوین شده است، چنان که شمار زیادی از یاران پیغمبر(ص)علاوه بر حفظ همه یا بخش‏هایی از قرآن، مصاحفی از آن را برای خود نوشته بودند که از نظر کامل بودن و نیز بیان برخی تفسیرها و شأن نزول شماری از آیه‏ها و سوره‏ها، با هم تفاوت‏هایی داشتند.البته برخی نسخه‏ها کامل بود و به تأئید پیامبر(ص)نیز رسیده و در جای خود محفوظ بود.
در این مقاله، تلاش نگارنده بر این است که برخی دلایل خود را در صحت جمع‏آوری و تدوین قرآن در عصر پیغمبر(ص)، با استناد به آیات، احادیث و روایات و متون تاریخی بیان کند.در پایان نیز نظر خود را درباره‏ی دیدگاه نخست خواهیم گفت.

دلایل و شواهد فراوانی در دست داریم که جمع و تدوین قرآن در عصر رسول خدا(ص)را به صورت قطع و یقین به اثبات می‏رساند شمارش همه‏ی این شواهد و دلایل از حوصله‏ی این بحث خارج است و مجالی فراتر نیاز است تا به گونه‏ای گسترده به کاوش در این باره بپردازیم.بدین لحاظ خواهیم کوشید به گوشه‏ای از این دلایل و شواهد بسنده کنیم.
گروهی از دانشمندان قرآن پژوه بر این نکته تأکید ورزیده‏اند که قرآن در زمان حیات رسول خدا(ص)گردآوری شده است.از جمله می‏توان از این افراد نام برد:خازن، زرقانی، زرکشی، غزالی، باقلانی، حارث محاسبی، عبد الصبور شاهین، شیخ حر عاملی، بلخی، سید بن طاووس، سید شرف الدین عاملی و سید جعفر مرتضی عاملی. 1
دکتر محمد حسن صغیر در این باره می‏گوید:«کاوش علمی بیانگر این واقعیت است که همه‏ی قرآن در عصر پیامبر(ص) نوشته و گردآوری شده است.ابن حجر نیز همین نظریه را برگزیده است.» 2
ما دلایل و شواهد خود را در این باره به این شرح بیان می‏کنیم:

می‏دانیم که اسلام آخرین شریعت توحیدی است که همه‏ی شرایع پیش از خود را نسخ کرده است.پس از آن نیز هرگز شریعت جدیدی از سوی خداوند نخواهد آمد.در آیات قرآن، پیامبر اکرم(ص)پایان بخش رسولان الهی معرفی شده است:
ما کان محمد ابا احد من رجالکم و لکن رسول اللّه و خاتم النبیین(احزاب، 40)
قرآن کتاب آسمانی پیامبر(ص)است که از طریق وحی به او رسیده و از سویی نیز معجزه‏ی جاودانی اوست که تعالیم و آموزه‏های اصلی و اساسی شریعت اسلامی در آن آمده است.بنابراین نمی‏توان پذیرفت که رسول خدا(ص)به حفظ آن در سینه‏ی مردانی که از آفات انسانی فراوانی برخوردارند، بسنده کرده، کتاب خدا را به صورت پراکنده رها ساخته باشد و هیچ گونه اقدامی برای تدوین و جمع آن در یک مجموعه‏ی قابل استفاده برای همگان، انجام نداده باشد.چنین تصوری باطل و مردود است.

روایاتی داریم که بر پایه‏ی آن‏ها رسول خدا(ص)سالی یک بار قرآن را به جبرئیل عرضه می‏کرد تا این که در سال آخر زندگی، حضرت، قرآن را دو بار عرضه کرد.پیامبر(ص)این عرضه‏ی دوباره را نشانه‏ی آن دانست که سال دیگر در قید حیات نخواهد بود. 3 بنابراین، می‏باید قرآن به صورت کامل در یک مجموعه گرد آمده باشد تا عرضه‏ی آن امکانپذیر باشد.تصور این که منظور از عرضه‏ی قرآن، محفوظات نهفته در سینه‏ی شخص رسول خدا(ص)است، با این واقعیت تاریخی سازگاری ندارد.چنان که ابن مسعود هم شاهد آخرین عرضه‏ی قرآن رسول خدا(ص)بود و بر همین پایه، آیات ناسخ و منسوخ را می‏شناخت. 4 حتی شماری از افراد هم قرآن را به رسول خدا(ص)عرضه کرده‏اند.از این افرادند:امام علی(ع)، عثمان بن عفّان، ابیّ بن کعب، ابن مسعود، زید بن ثابت، ابو درداد و ابو موسی اشعری. 5

روایات فراوانی به ما رسیده که نشانگر اهمیت فوق العاده‏ای هستند که رسول خدا(ص)به کتاب پروردگارش مبذول می‏داشت.از جمله امام علی(ع)از رسول اکرم(ص)روایت کرده است که آن حضرت فرمود:«هر که قرآن بخواند تا آن را حفظ نماید، خداوند او را وارد بهشت کند و شفاعتش را در مورد ده نفر از افراد خانواده‏اش که باید به جهنم بروند، بپذیرد.» 6
چگونگی ابلاغ و آموزش آیات قرآن پس از نزول، و نیز بیان جای هر آیه و سوره به کاتبان وحی، دلیل دیگری بر عنایت خاص رسول خدا(ص)به قرآن تواند بود.عبادة بن صامت، یکی از انصار بیعت کننده با پیغمبر(ص)در عقبه‏ی منی، می‏گوید:«هر گاه مردی هجرت می‏کرد، پیامبر(ص)او را به یکی از ما(صحابه)می‏سپرد تا قرآن را به او تعلیم دهد و همواره در مسجد رسول خدا(ص)در اثر تلاوت قرآن، همهمه‏ای برپا بود تا آن جا که حضرت دستور داد، به منظور پرهیز از به اشتباه انداختن یکدیگر، قرآن را با صدای آهسته‏تری تلاوت کنند.» 7 اعزام مصعب بن عمیر با نخستین انصار مسلمان به یثرب، به منظور آموزش قرآن و احکام دین به نو مسلمانان این شهر 8 ، از همین اهتمام پیغمبر(ص)به قرآن حکایت می‏کند.
به گزارش محمد بن سعد واقدی 9 رسول خدا(ص)فرمان داد، از میان مسلمانان کسی که بیش از دیگران قرآن را فرا گرفته یا جمع‏آوری کرده است یا بیش از سایر یاران اهل قرائت و تلاوت قرآن است، نمازشان را امامت و برایشان امیری کند.
دو حادثه‏ی تلخ و ناگوار«رجیع»و«بئر معونه»که در آن قریب به هشتاد نفر از معلمان و حافظان قرآن به وسیله‏ی بدویان به شهادت رسیدند، نشان استواری از اهتمام جدی رسول خدا(ص)برای ترویج و گسترش قرآن و تعالیم الهی آن به شمار می‏روند.چه، هنگامی که نمایندگان دو قبیله‏ی بادیه نشین «عضل»و«قارّه»به مدینه آمدند و از پیامبر(ص)درخواست کردند، کسانی از یاران خود را برای آشنا کردن آن قوم با اسلام بفرستد، پیامبر(ص)ضمن پذیرش تقاضای آنان، شش تن از معلمان قرآن را همراه آن‏ها به بادیه فرستاد که همگی آنان در واقعه‏ی«رجیع»کشته شدند:چهار نفر در همان معرکه به وسیله‏ی بدویان هذیل و دو تن اسیر در مکه به دست قریش. 10
چند ماه پس از نبرد احد نیز همین حادثه‏ی تلخ برای شمار دیگری از معلمان قرآن تکرار شد که طی آن، در محل بئر معونه، بیش از هفتاد نفر از یاران پیغمبر(ص)که به قصد آموزش قرآن راهی بادیه بودند، به شهادت رسیدند. 11
همه‏ی این مسائل از اهتمام جدی و فوق العاده رسول خدا(ص)به قرآن کریم حکایت می‏کند.و نیز از شوق وافری که آن حضرت در حفظ، جمع، آموزش و تفسیر کلام خداوند متعال داشت.

از مسلمات تاریخی است که رسول خدا(ص)نویسندگانی داشت که فقط قرآن را می‏نوشتند.آنان که به وسیله‏ی شخص آن حضرت به این مأموریت مهم منصوب می‏شدند، به کاتبان وحی شهرت داشتند.مورخان نام این گروه را آورده و برخی تا چهل و دو نفر از آنان را بر شمرده‏اند 12 .کار بدین ترتیب بود که پس از نزول وحی و ابلاغ عمومی آیات به همه‏ی مسلمانان حاضر، رسول خدا(ص)به کاتبان وحی املا می‏کرد و با تعیین جای هر آیه، نظارت دقیقی بر ثبت درست آن به وسیله‏ی کاتبان اعمال می‏فرمود.به روایتی در این باره توجه کنید:
زید بن ثابت انصاری می‏گوید:«من همواره وحی را برای رسول خدا(ص)می‏نوشتم و چنین بود که هر گاه وحی نازل می‏شد، آن را در شرایط شدیدی دریافت می‏کرد...سپس من تکه استخوانی می‏آوردم و در حالی که پیغمبر(ص)املا می‏کرد، می‏نوشتم...چون از نوشتن فارغ می‏شدم، پیامبر(ص)می‏فرمود:بخوان.من می‏خواندم.چنانچه مطلبی یا چیزی جا افتاده بود، آن را تصحیح می‏کرد؛آن گاه آن را برای مردم بیرون می‏برد.» 13 چنان که روایت شده است:«جبرئیل همواره می‏گفت:این(آیه یا سوره)را در فلان جا قرار دهید.» 14
برخی چون علامه مرتضی عاملی 15 را عقیده بر آن است که کتابت وحی از دوران مکه آغاز شد.وی برای اثبات درستی عقیده‏ی خود به داستان مسلمان شدن عمر بن خطاب اشاره می‏کند که:در خانه‏ی خواهرش دو صحیفه پیدا کرد که در آن‏ها بخشی از قرآن نوشته شده بود و چون آیات مکتوب را برایش خواندند، مسلمان شد. 16

بر اساس برخی روایات، در منزل رسول خدا(ص)نسخه‏ای از قرآن وجود داشت که آن را روی شاخه‏های خرما، حریر و استخوان نوشته بودند. 17 پیامبر اکرم(ص)به امیر المؤمنین علی(ع)فرمان داد، آن را بر گیرد و گردآوری کند.به عقیده‏ی برخی این همان مصحفی است که حضرت علی(ع)آن را در پارچه‏ای از حریر زرد جمع و در خانه‏اش آن را مهر و موم کرد و فرمود:«ردا نپوشم تا قرآن را تدوین کنم.» 18 چنان که در روایتی از امام علی(ع)است که فرمود:«آیه‏ای از قرآن بر رسول خدا(ص)نازل نشد، مگر این که قرائت آن را به من آموخت و آن را به من دیکته کرد و من با خط خودم نوشتم و رسول خدا(ص)تأویل، تفسیر، ناسخ و منسوخ آن را برایم بیان فرمودند.» 19

در عصر رسالت، شماری از اصحاب رسول خدا(ص)به قاری شهرت داشتند که در برخی روایات، از آنان نام برده شده است.چنان که در میان مهاجران، این افراد به قاری شهرت داشتند:«خلفای چهارگانه، طلحه، سعد بن ابی وقاص، عبد الله بن مسعود، حذیفة بن یمان، ابو هریره، عبد الله بن سائب، عبد الله بن عمر، عبد الله بن عباس و عبد الله بن عمرو بن عاص.از صحابه‏ی زن نیز این افراد قاری خوانده می‏شدند:عایشه، حفصه و ام سلمه از همسران رسول خدا(ص).از قاریان انصار نیز فضالة بن عبید و مسلمة بن مخلد را نام برده‏اند.» 20
این نیز می‏تواند شاهدی بر مدعای ما باشد که قرآن در عصر رسول خدا(ص)به صورت کتابی در آمده بود که ابتدا و انتهای آن معلوم بود و قاریان از روی آن قرائت می‏کردند؛چرا که اگر کتاب خدا را از حفظ می‏خواندند، می‏باید با عنوان حافظان از آن‏ها یاد می‏شد، نه قاریان.

بنا به تصریح شماری از مورخان، گروهی از یاران پیامبر(ص)، در عصر رسالت قرآن را جمع‏آوری کرده‏اند.آنان خود به صراحت اعلام کرده‏اند، ما در عهد پیغمبر(ص)قرآن را گرد آوردیم.چنان که برخی به جمع همه‏ی قرآن و شماری نیز به جمع بخشی از قرآن تصریح کرده‏اند.مسلم است، منظور از جمع قرآن، معنایی در قبال تفرق و پراکندگی است.چه می‏دانیم که قرآن علاوه بر نزول دفعی، به تدریج در مناسبت‏های گوناگون به صورت پراکنده به رسول خدا(ص)نازل شده است.در این میان، گروهی از صحابه، نزول آیات را پیگیری می‏کردند تا هر گاه آیه یا سوره‏ای فرود می‏آمد، آن را با نظر رسول خدا(ص)، در جای خود قرار می‏دادند.
تصور نمی‏توان کرد که منظور از این جمع، سپردن آیات قرآن به حافظه بوده است.چه، شمار حافظان صحابه بیش از آن است که بخواهیم آنان را در گروه معینی خلاصه کنیم.برای مثال، بیش از هفتاد تن آنان در حادثه‏ی ناگوار و تلخ بئر معونه در راه آموزش قرآن، به شهادت رسیدند. 21
عروه در مقام بیان علت گردآوری قرآن در روزگار ابو بکر بر این عقیده است که«تعدادی از صحابه در یمامه کشته شدند.آنان قرآن را گرد آورده بودند.» 22 آنان صاحب مصاحف مخصوص به خود بودند و حتی مصحف برخی از آنان تا صدها سال پس از مرگشان باقی بود.از آن جمله‏اند:ابی بن کعب، زید بن ثابت و عبد الله بن مسعود. 23 در روایات، از مصحف عایشه و مصحف حفصه هم نام برده شده است.چنان که خلیفه‏ی سوم، برای یکی کردن قرائت قرآن، مصحف حفصه را از او امانت گرفت و آن را مبنای کار خویش قرار داد. 24 البته ناگفته پیداست، همه‏ی مصاحف کامل و جامع نبوده‏اند و از لحاظ ترتیب آیات و سوره‏ها یا نقصان یک یا دو سوره، هم تفاوت داشته‏اند.این مطلب در اثبات مدعای ما خدشه‏ای وارد نمی‏کند.
علامه سید جعفر مرتضی عاملی، نام این افراد را با استناد به روایات و اخبار مندرج در متون تاریخی و حدیثی استخراج کرده و از 24 نفر آنان نام برده است.ما به منظور رعایت اختصار، از ذکر اسامی آنان خودداری می‏کنیم و خواننده را برای دیدن تفصیل مطلب، به کتاب«پژوهشی نو درباره قرآن کریم»، صفحات 86 تا 92 ارجاع می‏دهیم.

روایات و احادیثی از رسول خدا(ص)به ما رسیده‏اند که تأکید دارند، نگاه کردن و نگریستن به آیات قرآن، ثواب دارد. در این جا به نمونه‏هایی اشاره می‏کنیم:
ابو سعید خدری از پیامبر(ص)نقل کرده است که حضرت فرمود:«چشمانتان را از عبادت بهره‏ای است که باید به آن عطا کنید.پرسیدند:بهره‏ی چشم از عبادت چیست؟حضرت فرمود:نگریستن در قرآن و اندیشیدن در آن...» 25
انس بن مالک از رسول خدا(ص)نقل کرده است:«کسی که با نظر به مصحف، قرآن را بخواند، از بینایی خویش بهره برده است.» 26 پسر زبیر هم از حضرت روایت کرده است که فرمود:«کسی که قرآن را از حفظ ختم کند، یا آن را با نگریستن در مصحف به پایان رساند، خداوند به پاس این عمل، درختی در بهشت به او عطا کند.» 27
اگر قرآن جمع و تدوین نشده بود، چگونه پیامبر(ص)مسلمانان را تشویق می‏فرمود که برای نیل به ثواب و اجر الهی، در قرآن بنگرید و در مصحف نظر کنند!؟

رسول اکرم(ص)همواره به یاران خویش سفارش می‏کرد، به ختم قرآن همت گمارند.مطابق برخی گزارش‏ها 28 هفت یا سه شب برای ختم کل قرآن در نظر گرفته شده بود.چنان که حضرت فرمود:«هر کس قرآن را در مدت هفت روز بخواند، این عمل مقربان است و کسی که آن را در پنج روز قرائت کند، این عمل صدیقان است.» 29
به موجب همین روایت، وقتی درباره‏ی ختم قرآن طی سه روز از حضرت پرسش کردند، پیامبر(ص)آنان را از این کار منع فرمود.
از جمله‏ی افرادی که قرآن را در حیات رسول خدا(ص)ختم می‏کردند، می‏توان از امام علی(ع)، عبد الله بن مسعود و عثمان بن عفّان یاد کرد. 30 روایت جلال الدین سیوطی بر این نکته تأکید دارد که ختم قرآن به معنی خواندن آن از ابتدا تا انتها بوده است.در این روایت آمده است:«بهترین اعمال نزد خداوند، حال مرتحل است؛او کسی است که از اول تا آخر قرآن را می‏خواند و چون به جایی برسد، از همان جا ادامه می‏دهد.» 31

به گزارش برخی روایات و اخبار تاریخی، پیغمبر اکرم(ص)از همراه بردن مصاحف به سرزمین‏های کفر و شرک نهی می‏فرمود تا مبادا به دست کفار بیفتد.در برخی متون، به جای واژه‏ی«مصاحف»، «قرآن»آمده است.جلال الدین سیوطی 32 ، ابن قتیبه 33 و صاحب کتاب المعتصر 34 ، «قرآن»را به همان معنای«مصحف»دانسته‏اند.
اگر قرآن تا روزگار خلف فقط در سینه‏ها بود، این نهی بی‏معنا می‏نمود.اصولا هیچ کس را به اندوخته‏های نهفته در سینه‏ی دیگران راهی نیست.از این رو، می‏باید در آن دوره، قرآن به صورت مکتوب در آمده باشد تا رسول خدا(ص)یارانش را از همراه بردن مصحف به بلاد کفر و شرک نهی فرماید.

با عنایت و ملاحظه‏ی دلایل و شواهدی که تقدیم شد، می‏توان با قاطعیت نتیجه گرفت، قرآن مجید در عهد پیامبر اکرم(ص)، زیر نظر، اشراف و راهنمایی شخص آن حضرت جمع‏آوری شد.
بر این اساس معتقدیم، آنچه به روزگار خلیفه‏ی اول نسبت می‏دهند، نه جمع و تدوین قرآن از شاخه‏های خرما و استخوان‏های پراکنده در نزد مسلمانان یا محفوظات نهفته در سینه‏ی حافظان صحابه، بلکه فقط و فقط یک رونویسی صرف برای دستگاه خلافت بود که بر خلاف شمار فراوانی از یاران پیامبر(ص)اعم از مرد و زن، هیچ کدام از خلفای اول و دوم، مصحف خاصی برای خود نداشتند.بیان این نکته را نیز در پایان این مقاله لازم و مناسب می‏دانیم که کار خلیفه‏ی سوم، عثمان بن عفّان، جمع و تدوین قرآن نبود، چنان که گاهی اوقات در برخی محافل از زبان کسانی شنیده می‏شود، بلکه به صراحت روایات و اخبار تاریخی به دلیل اختلافات ناشی از زبان‏ها و لهجه‏های مختلف در قرائت قرآن، خلیفه‏ی وقت با مشاورت صحابه، از جمله امیر مؤمنان علی(ع)، به یکی کردن قرائت مصاحف اقدام و یک مصحف به نام مصحف ام ام بر پایه‏ی لغت قریش رونویسی کرد. 35

(1).البرهان.زرکشی.ج 1 ص 240-238:الاتقان.سیوطی.ج 1.ص 60.
پژوهشی نو درباره‏ی قرآن کریم.مرتضی عاملی.ترجمه‏ی محمد سپهری. ص 62-61.
(2).تاریخ القرآن.محمد حسین صغیر.ص 87-85.
(3).تاریخ طبری.
(4).الطبقات الکبری.محمد بن سعد واقدی.ج 2.قسم 2.ص 104.
(5).البرهان.زرکشی ج 1.ص 244.
(6).کنز العمال.متقی هندی.ج 1.ص 477.
(7).حیاة الصحابه.الکاندی هلوی.ج 1.ص 260.
(8).تاریخ طبری.ج 2.ص 90.
(9).الطبقات الکبری.محمد بن سعد واقدی.ج 8.ص 89.
(10).المغازی.واقدی.ج 1.ص 362-354.
(11).سیره ابن هشام.ج 3.ص 193؛المغازی.واقدی.ج 3.ص 346.
(12).السیرة النبویه.حلبی شافعی.ج 3.ص 327-326.
(13).مجمع الزوائد.هیثمی.ج 1.ص 152.
(14).الاتقان.سیوطی.ج 1.ص 62.
(15).پژوهشی نو درباره‏ی قرآن کریم.مرتضی عاملی.ترجمه‏ی محمد سپهری.ص 75.
(16).مجمع الزوائد.هیثمی.ج 9.ص 63.
(17).الاتقان.سیوطی.ج 1.ص 58-57.
(18).پژوهشی نو درباره‏ی قرآن کریم، مرتضی عاملی، ترجمه‏ی محمد سپهری.ص 77.
(19).بحار الانوار.علامه مجلسی.ج 89.ص 52-48.
(20).الاتقان.سیوطی.ج 1.ص 72.
(21).المغازی.واقدی.ج 3.ص 346.
(22).کنز العمال.متقی هندی.ج 2.ص 363.
(23).التمهید فی علوم القرآن.محمدهادی معرفت.ج 1.ص 205.
(24).مشکل الآثار.طحاوی.ج 4.ص 193.
(25).المحجة البیضاء.فیض کاشانی.ج 2.ص 231.
(26).کنز العمال.متقی هندی.ج 1.ص 477.
(27).مجمع الزوائد.هیثمی.ج 7.ص 165.
(28).البرهان.زرکشی.ج 1.ص 471.الاتقان.سیوطی.ج 1.ص 105- 104.
(29).کنز العمال.متقی هندی.ج 1.ص 461.
(30).همان.ج 2.ص 374.
(31).الاتقان.سیوطی.ج 1.ص 111.
(32).همان.
(33).کنز العمال.متقی هندی.ج 2.ص 223.
(34).المعتصر من المختصر.حنفی.ج 1.ص 27.
(35).پژوهشی نو درباره‏ی قرآن کریم.مرتضی عاملی.ترجمه‏ی محمد سپهری.ص 170-168.