تفسیری بر آیات منتخب قرآن (۲۰)
اخلاص شرط اساسی ایمان مطلوب است
سعید بهمنی عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم به بررسی نکات تفسیری آیاتی از جزء ۲۳ قرآن کریم پرداخت که در ادامه این مطلب مشاهده می کنید.
حجتالاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئتعلمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در گفتوگویی در تفسیر مفهوم بنیادین ایمان با استناد به آیات جزء ۲۳ ، قرآن کریم اظهار کرد: این جزء شامل ۴ سوره يس، صافات، صاد و زمر است که يس قلب قرآن است.
وی با اشاره به اینکه بنيادیترين کنش انسان و اثرگذارترين آن بر ديگر کنشها ايمان است و ايمان مفهومی بنيادين در قرآن و آموزههای دينی است که همه خيرات از ايمان آغاز میشود، افزود: ايمان کنشی برخاسته از شناخت و اختيار است اما هر شناختی به ايمان منتهی نمیشود و تا انسان خود ايمان را اختيار نکند، اين معنا و حقيقت بنيادين در او شکل نمیگيرد و ادامه پیدا نمیکند و افزون بر شناخت عواملی مانند انذار و بشارت نيز در برگزيدن ايمان اثرگذارند.
بهمنی با اشاره به اینکه آیات آغازین سوره يس دلالت بر این دارد که هدف از انذار توليد ايمان است، اظهار کرد: در آيه ۱۰ هم با تحسر از خودداری برخی در ايمان آوردن به رغم انذار سخن به ميان میآيد؛ در ادامه و دو آيه پيش از شروع جزء ۲۳ مؤمنِ آل فرعون در بگومگوی با دربار فرعون میگويد: إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُون (يس، ۲۵) و سپس با حفظ ايمان خود به شهادت میرسد.
وی اضافه کرد: جزء ۲۳ که با آيه ۲۸ يس آغاز میشود ۶ آيه نخست اين جزء (۲۸ تا ۳۳) آيات انذاری و تحسر از ايمان نياوردن هستند، سپس به آياتی با معنای دووجهی انذار و بشارت تغيير میکند؛ پس از آن باز يادآور میشود که هر نشانهای برای آنها آورده میشود به جای ايمان از آن اعراض میکنند؛ پس هدف از نشانهها هم شکلگيری ايمان است.
بهمنی تصریح کرد: سوره يس با انذار آغاز و با انذار به تماميت میرسد، انذارهايی که هدف يگانه آن توليد بنيادیترين و مطلوبترين کنش اختياری انسان يعنی ايمان است.
پژوهشگر قرآنی با بیان اینکه معنای آيات نخست سوره صافات بهگونهای است که گويی ادامه سوره يس است، توضیح داد: آيه اول تا ۳۹ این سوره ماهيتی انذاری دارد و از مقاومت مخاطبان در برابر دعوت به ايمان و فرجام بد آنان خبر میدهد چنانکه سراسر سوره يس چنين بود؛ برای نمونه «يا ويلنا» در آيه ۵۲ يس و ۲۰ صافات گويی يک جريان را به دو صورت روايت میکند.
وی در خصوص علت اين فرجام بد، ابراز کرد: در این آیات آمده است «بايد مؤمن میبوديد ولی شما مؤمن نبودید»؛ در آيه بعد پيامد مقاومت آنان در برابر دعوت به ايمان که طغيان است به آنان يادآوری میشود و آنها اذعان میکنند که وعده حقِ عذاب خداوند بر آنان تحققیافته است.
بهمنی اضافه کرد: در مقابل آن انذارها برای کسانی که در برابر دعوت به ايمان مقاومت میکنند، از آيه ۴۰ بشارتها برای مؤمنان مخلص آغاز میشود و تا آيه ۵۱ صافات ادامه دارد؛ اين نشان میدهد هرچند ايمان مفهومی بنيادين است و تحقق آن منشأ همه خيرها و بشارتهاست ولی ايمان مطلوب مشروط به شروطی است که اخلاص اولين و مهمترين شرط آن است (إِلاَّ عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصينَ). این مسئله در آیه ۷۴ همین سوره نیز بیان شده است.
وی یادآور شد: از آيه ۷۵ به گزارشهايی از کنشهای ايمانی پيامبران (ع) میپردازد که محتوايی بشارتی دارد و اين گزارشهای تاريخی با بيان نجات نوح و مؤمنان از طوفان آغاز میشود؛ در اين گزارش مفهومی جديد از مفاهيم ارزشی احسان به صحنه میآيد.
پژوهشگر قرآنی افزود: محتوای بشارتی و پاداش يادشده در آيات پاداش شايسته محسنان است؛ تعليل اينکه چرا محسناند اين است که آنان بندگان مؤمناند، به اين ترتيب دو وصف اخلاص و احسان وابسته و پس از ایمان هستند.
بهمنی افزود: سپس گزارش تاريخی ديگری با محتوای بشارتی درباره ابراهيم (ع) مطرح میشود که پايان آن با آغاز داستان فرزندانش که خود پاداش احسان و ايمان اويند همراه است؛ فرجام گزارش ابراهيم و فرزندانش بر تأثير معجزهآسای تحقق دو معنای ايمان و احسان بر زندگی بندگان خالص خدا دلالت دارد و در ادامه نیز به داستان الیاس، لوط و یونس اشارهشده و جمعبندی آنها همین نکته است که ايمان مفهوم بنيادين و احسان سازه اصلی اين مفهوم است.
وی در ادامه گفت: پس از آن تعليم احتجاج به پيامبر(ص) و امر به تعامل گفتاری آن حضرت با مشرکان برابر آموزههای الهی آغاز میشود و اين احتجاجها شبيه آيات آخر سوره يس است؛ در ميانه اين احتجاجات هم دوباره خالصشدهها از نتايج نامطلوب رفتار مشرکان استثنا میشوند.
پژوهشگر قرآنی اضافه کرد: اخلاص به متضمن معنای بنيادين ايمان است و بدون آن اخلاصی محقق نمیشود، سوره صافات با تنزيه خداوند و سلام بر فرستادگان الهی و حمد خداوند عالميان تمام میشود؛ سلامی پاداش ايمان، اخلاص و احسان فرستادگان الهی است.
بهمنی سپس با استناد به سوره ص، تصریح کرد: سوره صاد نيز با محتوايی انذاری درباره کافران عصر نزول آغاز میشود و به گزارش و تحلیل رفتار آنان میپردازد؛ انذاری که با هدف توليد ايمان است ولی چنانکه در دو سوره پيشين بيان شد در اينجا نيز ايمانی شکل نمیگيرد و کافران نسبت به آن مقاومت میکنند؛ اين گزارشها و تحليلها معاضدت پيامبر(ص) در شناخت جبهه مقابل و افزايش قدرت نرم او در مقابل آنان است.
وی افزود: سپس به ايمان نياوردن و تکذيب قوم نوح، قوم عاد، فرعون، قوم لوط و اصحابی که به آنان يادآوری میشود ولی آنها مقاومت میکنند و با گستاخی میگويند: وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ (ص، ۱۶) میپردازد؛ در مقابل اين مقاومت و سخنان ناروای مشرکان خدا به پيامبر(ص) توصيه میکند صبر کند و شماری از پيامبران پيشين مانند داود، سليمان، ايوب، ابراهيم، اسحاق، يعقوب را به ياد بياورد.
بهمنی در ادامه گفت: سپس از اخلاص آنان رمزگشايی میکند و رمز خالص شدن آنان این است که آنها از خالص کنندهای مدد گرفتهاند که «ذکری الدار» است؛ توصيه به يادآوری پيامبران با توصيه به يادکرد اسماعيل، يسع و ذالکفل که همه از مؤمنان برگزيدهاند ادامه پیدا میکند؛ به دنبال اين نامها و وجودهای مقدس آياتی با محتوای بشارت تا آيه ۵۴ بيان میشود و این سوره نیز با انذارها خاتمه میيابد.
پژوهشگر قرآنی همچنین به سوره زمر اشاره کرد و گفت: سوره زمر با معرفی کتاب و فرمان عبوديت همراه با اخلاص آغاز میشود و در آيه ۸ با استفهام تقريری ميان دو گروه مقايسه میشود؛ سپس به پيامبر (ص) فرمان داده میشود که مطالبی را به مؤمنان بگويد که اين مطالب محتوايی بشارتی و اميدبخش دارند.