قرن پنجم هجری از نظر علوم عقلی نیز از قرون طلائی تاریخ اسلام به شمار می‏رود دانشمندانی مانند:"ابو علی سینا"و"ابوریحان بیرونی‏"و"ابوسهل بلخی‏"زندگی می‏کردند که در رشته‏های مختلف علوم عقلی،دارای تألیفات و آثار ارزشمندی هستند،و برخی از آنها در تمام‏ دورانهای اسلامی به عنوان بهترین و کاملترین کتب شناخته شده‏اند و ظهور این دانشمندان بیش‏ از هر عامل دیگر،مرهون تشویق برخی از امراء و وزراء آل سامان،آل بویه و آل زیاد بوده است‏1

قرن پنجم هجری،از قرون درخشان دورهء اسلامی است در این قرن دانشمندان در توسعهء زبان‏ عربی و علوم مربوط به قرآن تلاشهای شایانی را انجام داده‏اند،آن‏چنان‏که در قرن پنجم هجری، ادبیات نسبت به قرن چهارم پیشرفت قابل توجه و محسوسی داشته است.
زبان عربی زبان فرهنگ و معارف اسلامی،علوم ادبی،لغت،صرف،نحو،معانی و بیان با هدف تبیین مفاهیم قرآن و اثبات فصاحت و بلاغت آن،توسعه و گسترش خاصی داشته است‏ از آنجا که میزان و معیار سخن فصیح و بلیغ،سخن خدا و قرآن مجید بود،شعراء و نویسندگان‏ سعی می‏کردند الفاظ و ترکیبات قرآنی را در نوشته‏ها و آثار خود به کار گیرند و از معانی و مفاهیم بلند آن،کسب فیض و برکت و اقتباس ادبی نمایند،ازاین‏رو قرائت قرآن،حفظ و تفسیر آن و آموختن قواعد و نکات مربوط به آن،نخستین برنامه تعلیم و تعلم در مدارس و مکاتب‏ آموزش اسلامی بوده است.
به عنوان نمونه،نظامی عروضی،در سرآغاز مقاله خود تصریح می‏کند که:"دبیر باید نخست‏ (1)-پیشگفتار،حاج آقا بزرگ تهرانی،در 80 صفحه به کلام العزة عادت کند،اگر آیتی از قرآن بداند،از عهده ولایتی برآید"1
در قرن پنجم شاعرانی الهام گرفته از قرآن مانند:"ابو الحسن بهرامی سرخسی‏"متوفی 500 "محمد بن محمود بدایعی بلخی‏"،"حکیم مجد الدین ابو الحسن اسحاق کسائی‏"،"عنصری‏ بلخی‏"و"فردوسی طوسی‏"برخاسته‏اند.
و از نظر علوم قرآنی در قرن پنجم هجری،مرحوم‏"شیخ طوسی‏"شیخ الطایفه امامیه و پیشوای فقهی و علمی شیعیان در نجف اشرف درخشید و برمسند زعامت فقه قرار گرفت و بر عرشه کرسی تدریس،تفسیر و علوم قرآنی تکیه زد،و تفسیر بزرگ و عظیم‏"تبیان‏"را پی‏ریزی‏ و بنیان نهاد و متعاقب او،شاگردان و پژوهشگران مکتب تفسیری او،امثال:"سید مرتضی‏"،"علم‏ الهدی‏"،صاحب تفسیر:"الشافی‏"و"سیدرضی‏"برادر ادیب او صاحب‏"حقایق التأویل و مشابه‏ التنزیل‏"را به رقم کشیدند.
بدینگونه بود که طبقات مفسران شیعه پا به مرحله جدیدی از حیات علمی خود گذاشت‏ شمارهء کتابهائی که در نزدیکیهای ولادت شیخ طوسی یعنی تا سال 377 هـ ق بنا به شمارش‏ "ابن ندیم‏"در"الفهرست‏"وجود داشته است از مرز 14000 تفسیر برقرآن گذشته است و در تفسیر تبیان شماره اشخاصی که اقوالشان در آن تفسیر آمده است،بیش از 360 نفر مفسر و آشنا به علوم قرآنی بوده است که برخی از ادباء تعدادی از آنها را در کنگره شیخ طوسی معرفی‏ نموده‏اند2
صاحب‏"کشف الظنون‏"برخی از تفاسیری را که تا عصر او به نگارش درآمده است نام‏ می‏برد و تا سیصد و اندی به اسامی آنان تصریح می‏کند و می‏گوید:"برخی از این تفاسیر در چندین مجلد قرار گرفته‏ند که گاهی تعداد مجلدات آنها از صد جلد تجاوز کرده از جمله‏"ابو بکر ادوفی‏"متوفی 388 هـ ق.تفسیری بنام:"الاستغناء فی علم القرآن‏"نوشته است.
(1)-کنگرهء شیخ طوسی،تألیف علی دوانی،ج 1،ص 289.
(2)-اعیان الشیعه،ج 1،ص 1-12،و ج 12،ص 282-303-بحار الانوار،مجلد اجازات،-البدایة و النهایة، ج 12،ص 97،طبع مصر،سال 1351-تاریخ آداب اللغة العربیة جرجی زیدان،ج 3،ص 102،طع مصر،1911 م‏ -الذریعة،ج 1،ص 73-365-366-ریحانة الادب،ج 2،ص 399-الکامل فی التاریخ،ج 10،ص 24،طبع‏ مصر،سنه 1301-کشف الحجب و الاستار،ط 1320-کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون،ج 1،ص 311، معالم العلماء ابن شهراشوب،ص 102-103 ط تهران 1353-لسان المیزان ابن حجر عسقلانی،ج 5،ص 135 -طبع حیدرآباد دکن 1331،-مجالس المؤمنین،قاضی نور الله مرعشی شوشتری،ص 200-201،طبع تبریز، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم،ابن جوزی،ج 8،ص 173-179 ط حیدرآباد،1357،الوجیزه شیخ بهائی،ص‏ 184،طبع تهران سال 1311،و جز اینها که به تفصیل در مقدمه عالم بزرگوار حاج آقا بزرگ بر تفسیر التبیان آمده‏ است طالبین تفصیل به آن مراجعه فرمایند و رجال نجاشی ص 403 رقم معرفی 1068.

مؤلف بزرگوار آن‏"ابو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی‏"معروف به‏ شیخ الطائفه‏"شیخ طوسی‏"متوفی 460 هـ-یکی از بزرگان و پیشگامان علم فقه،تفسیر،کلام، حدیث،رجال و تراجم و یکی از پیشوایان و ارکان طائفه امامیه می‏باشد که در قرن پنجم هجری‏ معارف اسلامی اعم از فقه،رجال،حدیث و تفسیر از مراجع و منابع اولیه و از کتابهای مادر و سرآمد به شمار می‏آید.
تمام زندگی او در تدرس و تدریس خلاصه می‏گردد،او در 23 سالگی از خراسان به عراق‏ رفت و از محضر:"شیخ مفید"(313)و"سید مرتضی‏"،"علم الهدی‏"(426 هـ-ق)و دیگر ارباب‏ فضل و علم آن روز بهره‏ها جست و بالاخره خود پیشوا و مؤسس و یکی از بزرگترین‏ و قدیمی‏ترین حوزه‏های علمی جامعه اسلامی نجف اشرف گردید.

تفسیر تبیان اثر جاودان شیخ طوسی و نخستین تفسیر جامع شیعی است که شامل تمام مباحث‏ و علوم قرآنی است این تفسیر یکی از اصیل ترین و قدیمی‏ترین تفاسیر شیعه به شمار می‏آید که‏ نسبت به دیگر تفاسیر موجود،جنبهء مادری و الهام‏بخشی دارد و نسلهای متأخر از خوان نعمت‏ گسترده و علم سرشار و اطلاعات غنی و پربار آن بهره‏ها برده و خوشه‏ها چیده‏اند.

مرحوم‏"حاج آقا بزرگ تهرانی‏"در این زمینه می‏فرماید:"تبیان‏"،این کتاب بزرگ و این اثر تفسیری نفیس و ارزشمند که اکنون به کسوت طبع آراسته و پا به عرصه مطبوعات می‏نهد، نخستین تفسیری است که مؤلف آن انواع علوم قرآنی را در این کتاب جا داده است علومی که خود مؤلف در پیشگفتار خود به آنها اشارتی داشته است که تا آن روز همانند این کار صورت نپذیرفته‏ بود،پیشوای مفسران شیعه:"امین الاسلام طبرسی‏"نیز به این امر اعتراف دارد،جائی که در مقدمه کتاب ارزشمند"مجمع البیان‏"تصریح دارد که‏"تبیان‏"تفسیری است که از نور و روشنائی‏ حق اقتباس نور می‏کند و آثار صدق و راستی از آن ساطع و نمایان است اسرار بدیع و شگفتی‏های فراوانی را در محتوای خود جا داده است‏1

علامه بزرگوار مرحوم‏"بحر العلوم‏"در"الفوائد الرجالیه‏"می‏فرماید:"اما تفسیر او جامع علوم‏ (1)-مقدمه تبیان،ص 2،چاپ داراحیاء التراث العربی،بیروت،کیهان اندیشه،شماره 39،1370،مقاله آقای‏ اکبر ایرانی قمی
قرآنی است،و آن یک کتاب بزرگ و بی‏نظیر درمیان تفاسیر می‏باشد شیخ طبرسی در کتاب تفسیر خود به آن نزدیک می‏شود و از اقیانوس بی‏کران آن بهره‏ها می‏گیرد با این که‏"ابن ادریس حلی‏" متوفی 598 هجری با شیخ الطائفه درمسائل فقهی درمقام مبارزه و مقاومت برمی‏آید و در رد عقائد فقهی و افکار اجتهادی او،می‏ایستد،و او نخستین کسی است که با آراء و اقوال شیخ‏ مخالفت علنی نموده است درعین حال در برابر عظمت و بلندای مقام شامخ تفسیر تبیان به‏ جلالت و عظمت آن اعتراف و اقرار می‏ورزد و استحکام مبانی و اصول تبیان را مورد ستایش‏ قرار می‏دهد1قابل ذکر است که ابن ادریس خود به تلخیص این کتاب قیام می‏ورزد آنچنان‏که در قرن ششم خواهد آمد.

تفسیر تبیان جامع و دربرگیرندهء تمام فنون و علوم مربوط به قرآن تا عصر نگارش آن می‏باشد، در این تفسیر قرائت،اعراب‏گذاری،تبیین محکم و متشابه،پاسخ شبهات ملحدین، مانند"مشبّهه‏"،"مجسّمه‏"و"مرجئه‏"داده شده است.

"الحمد لله اعترافا بتوحیده و اخلاصا بر بوبیته و اقرارا بجزیل نعمته و اذعانا لعظیم منته و شکرا علی جمیع مواهبه و کریم فواضله‏".

"و عدد نقطه مأة الف وست و خمسون الفا و احدی و ثمانون نقطة".

تفسر شریف‏"تبیان‏"بیشتر جنبه کلامی و ادبی دارد در قرن چهارم و پنجم با مطرح شدن‏ افکار و عقائد اشعریان و معتزلیان به صورت‏"مشبهه‏"،"مجسمه‏"و"مجبره‏"سران مذاهب فوق‏ دست به تألیف تفاسیر مبسوطی زدند،"بلخی‏"،"محمد بن بحر اصفهانی‏"،"ابو علی جبائی‏"، "قاضی عبد الجبار"و"علی بن عیسی رمانی‏"و دیگران تفاسیر کلامی مفصلی نگاشتند اینان‏ بیشترین تلاش خود را در اثبات اصول موضوعه خود و ابطال آراء کلامی مخالفین خود مبذول‏ داشتند.
در چنین بحران اعتقادی بود که صاحب‏"تبیان‏"در پرتو قرآن به دفاع از عقائد و مقدسات‏ مذهب برخاست به دنبال‏"متشابه القرآن‏"سیدرضی و"تنزیه الانبیاء"،"سیدمرتضی‏ (1)-سیری درمجموع صفحات تفسیر تبیان.
علم الهدی‏"به پاسخ ملحدین و مبطلین قیام نمود و خود این انگیزه را در پیشگفتار تفسیر چنین‏ ترسیم می‏کند:
"از دیرباز دوستان قدیم و جدید اظهار تمایل می‏کردند که تفسیری شامل فنون مختلف‏ علوم قرآن و نیز پاسخی به گفته‏های معاندان و منحرفان تألیف گردد تا در آن علاوه بر مطرح‏ ساختن عقائد امامیه نسبتهای نادرست مخالفان را مردود و باطل سازد"1

این تفسیر که اجزاء آن در مناطق مختلف متفرق و پراکنده بود،با مساعی جمیله و تلاشهای‏ ارزندهء فقید علم و فقه‏"آیت الله العظمی حاج سیدمحمد حجت‏"اعلی الله مقامه الشریف(بانی‏ مدرسه بزرگ‏"حجتیه‏"قم و متوفی 1372 هجری،ق)و با کوششهای بی‏وقفه خبیر فن کتاب‏ و استاد کتابشناسی و متضلع در علوم و معارف الهی‏"آیة الله حاج آقا محسن تهرانی معروف به‏ حاج آقا بزرگ تهرانی متوفی 1389 هجری قمری در 10(مجلد کامل درسال 1376 پا به عرصه‏ مطبوعات نهاده است و تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است،و امروز یکی از بزرگترین و جامعترین تفاسیر شیعه به شمار می‏آید،و شخصیت اخیر الذکر در پیشگفتار چاپ آن،حق‏ مطلب را در مورد این تفسیر اداء کرده است.

چون وجود منابع و مصادر موجود،در این تفسیر می‏تواند حلقه ارتباط عصر حاضر و گذشته را به هم اتصال دهد و ما را با چهره‏های تفسیر گمنام دیروز آشنا سازد،ازاین‏رو،لیست‏ زیر را از آن تفسیر می‏آوریم که رمز پی‏گیری و نشانی از وجود تفاسیر موجود در آن عصر بوده‏ باشد.
طبری،زجّاج،فرّاء،مفضل بن سلمه،ابی علی جبّائی،بلخی،محمد بن بحر،ابومسلم‏ اصفهانی،علی بن عیسی رمانی،المرتضی،سعید بن مسیب،عبیدة السلمانی،نافع،محمد بن‏ قاسم،سالم بن عبد الله،عایشه،ابن عباس،اعشی،ابن کیسان،ابی عبیدة،عجاج،لبید بن‏ ربیعة المثقب العبدی،اخفش،یحیی بن وئاب،قبیل،کسائی،حسن،قتاده،نجاهد،ابوصالح، سدی،کلبی،ابی قلامه،ابن مسعود،حسن بصری،سعید بن جبیر،ابن عباس،ابن حمدون، یعقوب،اویس،علی بن سالم،خلاّد،خلف،رویس،ابن جریح،عکرمه،ابو الضحی،ابن کثیر، ساعدة بن جویه هذلی،عطا و...

مؤلف آن سید شریف و جلیل القدر"ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری متوفی‏ 464هـ-از نوادگان جعفر طیار"1خلیفه و جانشین شیخ مفید(متوفی 413)و از مفسران عالیقدر قرن پنجم می‏باشد.

در ریاض آمده است:"شیخ حسین بن محمد"معاصر او می‏باشد و در کتاب‏"نزهة الناظر"این‏ تفسیر را از او نقل می‏کند صاحب ریاض در شرح حال شیخ حسین مؤلف‏"النزهة"این موضوع را آورده است این کتاب درسال 1356 هـ-ق در نجف اشرف به زیور طبع آراسته شد مرحوم حاج‏ آقا بزرگ می‏افزاید:"معلوم می‏گردد که پس از تألیف شیخ حسین،شریف ابویعلی آن کتاب را دیده و مطالعه نموده است،چون در حواشی آن نسخه شرح و تفسیری در دو مورد افزوده‏اند، یکی در مورد:"امر دین معقود بفرض عام‏"(صفحه 35 سطر 4)آمده است:
"اما الفرض العام فهو المعرفة الی قوله تفصیله یطول به الشرح‏"این مطلب از ابویعلی است، و چون در پایان حاشیه امضاء نداشته است،حاشیه به متن مختلط گردیده است برخی از آگاهان‏ در آغاز حاشیه این عنوان را نوشته‏اند:"تفسیر شریف للشریف ابی یعلی محمد بن حسن‏ جعفری الطالبی لذالک الجواب و بالله التوفیق‏".
مورد دوم درباره حدیث:"و جدت علم الناس فی اربعین‏"(صفحه 43،سطر 14)او درحاشیه‏ نوشته است:این مطلب مطابق کلام جدش می‏باشد"محمد بن حسن الجعفری‏"چون در اینجا امضاء داشته است،ازاینرو چیزی درآغاز نوشته نشده است.باهمه روشنی امر،باز کاتب غفلت‏ کرده است و در هر دو مورد حاشیه را وارد متن نموده است و این غفلت کاتب موجب شبهه اعاظم‏ گردیده است و صاحب ریاض خیال کرده است که آن از کلام مؤلف می‏باشد،و او از تفسیر ابویعلی نقل می‏کند.و شیخ بزرگوار ما علامه نوری تصور نموده است که نویسنده کتاب خود ابویعلی بوده است درصورتی که به تصریح مؤلف به اسم و نسب خویش در ابتدای کتاب عنایت‏ ننموده است و در"المستدرک‏"صفحه 327 با جزم و یقین حکم نموده است که مؤلف‏"نزهة الناظر"همین ابویعلی جعفری می‏باشد2

او روز شنبه 16 ماه رمضان به سال 464 از دنیا رفت و در خانه‏اش مدفون گردید3